γράφει η Δήμητρα Κ. Φραγκούλη MSc Κοινωνική Ανθρωπολόγος -Συγγραφέας Προϊσταμένη τμ. Εκθέσεων-Επικοινωνίας και Εκπαίδευσης Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
Η αιγαιοπελαγίτικη κοινωνία της Ίου, χώρος κλειστός και ανοιχτός συγχρόνως, με τη θάλασσα που τη χωρίζει αλλά και την ενώνει με τα υπόλοιπα νησιά και τη στεριά, όπου βρίσκεται το εκάστοτε κέντρο -η Αθήνα σήμερα, η Σύρος στο πρόσφατο παρελθόν-, μοιάζει απομονωμένη από το γεωγραφικό της περίγυρο.
Όμως, σε περιόδους οργανωμένων μεταναστεύσεων, – του πιο συνηθισμένου τρόπου να έρχονται τα νησιά σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο (Braudel 1991: 193) – όπως εκείνης στα μέσα του 20ου αιώνα 2, τα γεωφυσικά όρια της Νιος – όπως αποκαλείται από τους ντόπιους - παύουν να διαγράφουν το περίγραμμα μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν κοινωνικά και οικονομικά οι κάτοικοι 3 .
Ωστόσο, για τους ντόπιους η Ίος είναι ο χώρος που επέστρεφαν πάντα μετά την περιπλάνησή τους στην ξενιτιά: διατηρούσαν με κάθε τρόπο την επικοινωνία με το νησί αν και αποζητούσαν τον «ανοικτό χώρο» 4 φεύγοντας μακριά ως ναυτικοί, έμποροι, βαρελάδες σε περιοχές της Αττικής «την εποχή της μουστιάς» 5 ή εργάτες της οικοδομής οι άνδρες, και οικιακοί βοηθοί σε σπίτια πλουσίων της πρωτεύουσας τα νεαρά κορίτσια.
Στα μέσα της δεκαετίας του 1940, τα γεωφυσικά όρια του νησιού παύουν να διαγράφουν το περίγραμμα μέσα στο οποίο μπορούν να αναπτυχθούν κοινωνικά και οικονομικά οι κάτοικοι, με την επιλογή του επαγγέλματος του ναυτικού και τη μετανάστευση προς τα αστικά κέντρα να προσδιορίζουν την εκμετάλλευση μη τοπικών παραγωγικών πόρων.
Για την Ίο, ο παράγοντας των σημαντικών μεταβολών, τόσο σε επίπεδο οικονομικό και κοινωνικό όσο και σε εκείνο των αντιλήψεων και τρόπων συμπεριφοράς, σχετίζεται άμεσα με την τουριστική ανάπτυξη.
Η δεκαετία του 1970 θεωρείται η απαρχή διαρθρωτικών μεταβολών με την εμφάνιση νέων μορφών οικονομικής δραστηριότητας, προσανατολισμένων στον τριτογενή τομέα, να διαμορφώνουν ένα καινούργιο ρυθμό ανάπτυξης και ένα νέο τρόπο ζωής για το νησί.
Αναμνηστική φωτογραφία στον εξωτερικό χώρο του εργοστασίου κατασκευής οπτικών. Στα χρόνια της ακμής του, τη δεκαετία του 1960, συνετέλεσε στην οικονομική αναβάθμιση του νησιού καθώς αρκετά άτομα, στην πλειοψηφία τους γυναίκες, έβρισκαν εκεί μια σταθερή απασχόληση, αποκτώντας σταδιακά κάποιες τεχνικές δεξιότητες. (φωτογραφία που έχει παραχωρηθεί στη γράφουσα από το αρχείο Χ. Ζαμάνου, το 1997)
Ήδη από τα μέσα της προηγούμενης δεκαετίας, το νησί αποκτά κάποιο ρυθμό τουριστικής κίνησης, ο οποίος και επιταχύνεται ραγδαία τις επόμενες δεκαετίες, μεταβάλλοντας εξ ολοκλήρου τον αγροτικό του χαρακτήρα. Αρχίζουν να δημιουργούνται τα πρώτα ξενοδοχεία στην περιοχή του Λιμανιού και της Πεντάνουσας, που ανήκουν σε ντόπιους, και ξεκινούν τη λειτουργία τους δυο ξενοδοχεία στις περιοχές Μαγγαναρίου και Μυλοπότα, με Γάλλους ιδιοκτήτες, απευθυνόμενα κυρίως σε Γάλλους τουρίστες.
Τα αίτια της σταθεροποίησης και σταδιακής αύξησης του πληθυσμού μετά το 1971 στο νησί μπορούμε να τα αναζητήσουμε όχι στη φυσιολογική δημογραφική εξέλιξη, αλλά στον «εποικισμό» πληθυσμού από περιοχές του εσωτερικού ή εξωτερικού, προκειμένου να καλυφθεί η αυξανόμενη ανάγκη για δημιουργία νέων επαγγελματικών κατηγοριών που δημιουργεί η τουριστική ανάπτυξη 6.
Οι μετανάστες που επιστρέφουν στην Ίο για να ασχοληθούν με τον τριτογενή τομέα μεταφέρουν τις εμπειρίες τους από κοινωνίες περισσότερο οργανωμένες σε θέματα υποδομών και παροχής υπηρεσιών συμβάλλοντας στην ανάπτυξη της τουριστικής δομής. Ταυτόχρονα, οι ξένοι επιχειρηματίες, Αθηναίοι και αλλοδαποί κάτοχοι περίπου των μισών από τις πιο επικερδείς επιχειρήσεις (προσανατολισμένες στο τρίπτυχο café, bar και pub), θεωρούνται μοχλοί κοινωνικών μετασχηματισμών και προβάλουν για τους ντόπιους ως πρότυπο επαγγελματικής επιτυχίας και κοινωνικής ανόδου μέσα από τον τουρισμό 7 .
Αν οι άνδρες αποτελούσαν το χώρο άντλησης δυναμικού για το μεταναστευτικό ρεύμα, οι γυναίκες οριοθετούσαν τον κοινωνικό χώρο. Η οριοθέτηση αυτή εντείνεται από το τυπικό εθιμικό θεσμικό πλαίσιο που στην Ίο, όπως και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, ευνόησε τη γυναικεία πλευρά: πρόκειται για ένα σύστημα γυναικοτοπικής εγκατάστασης και μεταβίβασης του μητρικού σπιτιού που βρισκόταν στον βασικό οικισμό στις θυγατέρες 8 . Ταυτόχρονα ίσχυε ο κανόνας της προτίμησης της πρωτοκόρης της οικογένειας (Vernier 2001: σσ.6-7) η οποία – εκτός από την οικία - προικιζόταν με σχετικά μεγαλύτερο μερίδιο της μητρικής περιουσίας .9
Όπως έχει επισημανθεί και σε άλλες μελέτες (Αλεξάκης 2004 σσ. 366-373) κατά τη μεταβίβαση των προικώων από τον πατέρα της νύφης στο γαμπρό, η γυναίκα διατηρούσε συνήθως την κυριότητα των προικώων της και ο άνδρας τη διαχείριση και την επικαρπία τους .10
Οι – κατά κανόνα ξεχωριστές – κατοικίες του ισογείου (κατώι) και του πρώτου ορόφου (ανώι) διατελούσαν κάτω από το νομικό καθεστώς της οριζόντιας ιδιοκτησίας, κάτι που είχε επισημανθεί από πολύ παλιά και μνημονεύεται στο εθιμικό δίκαιο των Κυκλάδων από την εποχή της Τουρκοκρατίας (Δελλα-Ρόκκα 1968: 453.)
Η στενότητα του χώρου οδήγησε στο ιδιότυπο θεσμικό πλαίσιο της κατ’ όροφο ιδιοκτησίας (φωτ. Δήμητρα Φραγκούλη)
Η δίπατη μετά τον γάμο της πρωτότοκης η εγκατάσταση του νέου ζευγαριού γινόταν στον πρώτο όροφο του σπιτιού, ενώ οι γονείς και τα ανύπανδρα αδέρφια της νύφης μετακόμιζαν στο ισόγειο (Φραγκούλη 2003:23).
Παράλληλα, η μεταβίβαση της οικείας στον πρώτη κόρη διέπονταν από την αρχή της «ισορροπημένης αμοιβαιότητας» (Sahlins 1972:194, Καλπουρτζή 1994: 115). Δηλαδή ίσχυαν οι αρχές του κληρονομικού δικαίου και της ανταποδοτικής δωρεάς η οποία συνιστούσε στρατηγική γηροκόμησης που ακολουθούσαν οι γονείς.
Τα υστερότοκα κορίτσια - που έπαιρναν μικρότερα μερίδια από την περιουσία της οικογένειας - ήταν εκείνα που κυρίως έφευγαν από το νησί προκειμένου να εργαστούν ως υπηρέτριες στην Αθήνα και τον Πειραιά. Σκοπός της, ως επί το πλείστον, προσωρινής τους μετανάστευσης ήταν η συγκέντρωση ενός χρηματικού ποσού ικανού για την προικοδότηση – αυτοπροικισμό- τους, φαινόμενο που απαντάται και σε άλλα νησιά του αιγαιακού χώρου (Αλεξάκης 1996-1997:14).
Αντίστοιχοι κανόνες μεταβίβασης από πατέρα σε γιο - με προτίμηση στον πρωτότοκο - ίσχυαν για τις αγροικίες στην ύπαιθρο 11, στις κατοικιές, αγροικιές, ή ετζεριές κατά τους ντόπιους (Κάραλη 2002: 277-278.).
Ο κανόνας μεταβίβασης των αγαθών με μια προκαθορισμένη σειρά σε κάθε νεότερη γενιά, γινόταν με βάση αυτόν της μεταβίβασης των ονομάτων: ο πρωτότοκος γιος έπαιρνε το όνομα του πατρικού παππού και η πρωτότοκη κόρη το όνομα της μητρικής γιαγιάς στρατηγική που έδινε κοινωνική υπόσταση στην ύπαρξη και στη συνέχεια των γενών και από τις δυο πλευρές . 12 Πρόκειται για γαμήλιες στρατηγικές και πρακτικές το πολιτισμικό νόημα των οποίων ακολουθεί με το πέρασμα των χρόνων τις γενικότερες φθίνουσες τάσεις όπως αυτές αποτυπώνονται και μέσα από τις αμφίδρομες πολιτισμικές συναντήσεις ντόπιων-τουριστών.
Εικόνα της Χώρας (φωτ. Δήμητρα Φραγκούλη)
1. Το άρθρο αποτελεί τμήμα της εργασίας της γραφούσης με θέμα “Κυκλάδες: ιστορίες οικιστικού τοπίου και οικείες τοπικές ιστοριές Το παράδειγμα της Ίου” στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής της άδειας (επιδημίας) στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού.
2. Πρόκειται για το δεύτερο κύμα μετανάστευσης. Το πρώτο ήταν μικρότερης έκτασης και διάρκειας, από τα τέλη του 19ου ως τις δύο πρώτες δεκαετίες του 20ου αι., αφορώντας κυρίως την οικογενειακού τύπου μετανάστευση προς τις πόλεις της Αθήνας, του Πειραιά, και λιγότερο στις χώρες του εξωτερικού, Αίγυπτο, Αυστραλία, Αμερική, Καναδά.
3. Οι μορφές μετακίνησης προς τον αστικό χώρο, με στόχο τη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου και την οικονομική ενίσχυση της οικογένειας που παρέμεινε στο νησί, μπορούν να διακριθούν σε δυο κατηγορίες. Η πρώτη αφορά τις περιπτώσεις οικογενειακής και μόνιμης εγκατάστασης στον τόπο υποδοχής όπου οι μετανάστες μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις μπήκαν στη διαδικασία της παλιννόστησης. Η δεύτερη – και αντιπροσωπευτικότερη – κατηγορία αναφέρεται σε μεμονωμένα άτομα, κυρίως άνδρες παραγωγικής ηλικίας, που μετακινούνταν για μικρό ή μεγαλύτερο – κατά περίπτωση - χρονικό διάστημα, με στόχο την ενίσχυση του οικογενειακού εισοδήματος.
4. Όρος δανεισμένος από τον Braudel 1991: 181-197
5. Ιούνιο έως Σεπτέμβριο.
6. Η μελέτη στοιχείων των δημοτολογίων για την τριακονταετία 1941-1971 κατέδειξε αύξηση της ομάδας ατόμων γεροντικής ηλικίας (άνω των 65), και μικρότερη αύξηση της μέσης ηλικιακής ομάδας (45-64). Παράλληλα καταγράφεται μείωση της ομάδας των ατόμων παραγωγικής ηλικίας (15-44), που, ενδεικτικά, το έτος 1971 αποτελούσε το 36% του συνόλου των ηλικιών (Φραγκούλη 2002:36-37).
7.Η είσοδος του νησιού στο πρώτο στάδιο της τουριστικής του ανάπτυξης γίνεται εφικτή με τη συμβολή μη ντόπιων –ιδίως Αθηναίων και αλλοδαπών– επιχειρηματιών, αν και η δημιουργία της αρχικής υποδομής ενισχύεται με την επιστροφή των εσωτερικών μεταναστών.
8.Η οικονομική και κοινωνική βάση της εποχής προϋπέθετε το συνοικέσιο ως μια επίσημη αναγνώριση του ρόλου των γονέων – και ιδιαίτερα του πατέρα – στο σχηματισμό της οικογένειας των παιδιών του. Οι προικοδωρεές, που στο παρελθόν περιελάμβαναν κτήματα αλλά και έπιπλα, ρουχισμό, χρήματα και πολύτιμα αντικείμενα, γίνονταν κατά διαδοχή με το αξιόγραφο, δηλαδή το προικοσύμφωνο ή αβαντάριον, που συντάσσεται από τους γονείς της νύφης πριν από την τέλεση του γάμου και συνιστά τίτλο ιδιοκτησίας.
9 Η προίκα μαζί με τις ηθικές αρχές αποτελούσαν δυο προβαλλόμενα προσόντα και αξιολογικά κριτήρια επιλογής συζύγου. Η φράση «να μην είχε ακουστεί η οικογένεια» καταμαρτυρεί την ανάγκη ύπαρξης κανονιστικών προτύπων συμπεριφοράς και δράσης καθώς και την «περιθωριοποίηση» όσων αντέβαιναν σε αυτά.
10 Πίσω από την αναμφισβήτητη κυριαρχία των ανδρών στο χώρο της αντιπροσώπευσης, βρίσκεται η πολιτισμική κατασκευή του ανδρισμού και η άποψη για την εξουσία, το γόητρο και τη δύναμη. Βλ. και Παπαταξιάρχης 1992.
11.Χτισμένες –συχνά με εκμετάλλευση του φυσικού ανάγλυφου– σε λόφους, πλαγιές και κάμπους, όπου υπήρχε άνεση χώρου, σε μεγάλη απόσταση η μία από την άλλη και κοντά ή μέσα στα οικογενειακά κτήματα, αποτελούσαν μέχρι τη δεκαετία του 1960 τη δεύτερη κατοικία, στην οποία μεταφερόταν και παρέμενε όλη σχεδόν η οικογένεια κατά τη θερινή περίοδο και ως το πέρας των αγροτικών ασχολιών.
12 Οι παραπάνω διαπιστώσεις για τη μεταβίβαση της περιουσίας στη Χώρα και στην ύπαιθρο συμφωνούν με εκείνες μελετών σε νησιά των Κυκλάδων με μικρή γεωγραφική έκταση (Αλεξάκης 1996-1997:5-6).
Βιβλιογραφία:
Αλεξάκης Ελευθέριος, «Ονοματοθεσία και στρατηγικές μεταβίβασης της περιουσίας στην Κέα Κυκλάδων», Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ως σήμερα, τ. Β΄, Ιστορία και κοινωνία, Πρακτικά του Β΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο 10-12 Μαΐου 2002, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, σσ. 366-373, Αθήνα 2004.
Braudel F., Η μεσόγειος και ο μεσογειακός κόσμος την εποχή του Φιλίππου Β΄ της Ισπανίας, τ. Α΄:181-197, μτφ. Κ. Μιτσοτάκη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1991.
Vernier B. Η κοινωνική γένεση των αισθημάτων. Πρωτότοκοι και υστερότοκοι στην Κάρπαθο, μετ. Ε. Τσελέντη, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2001.
Δελλα-Ρόκκα Ιω., «Το δίκαιο της Νάξου κατά τους χρόνους της τουρκοκρατίας», Επετηρίς Εταιρίας Κυκλαδικών μελετών, τόμος Ζ΄, σ.453, 1968.
Εφημερίδα ΙΟΣ.
Ήμελλος, Στέφανος, Κέντρο Έρευνας της Ελληνικής Λαογραφίας, Λαογραφική αποστολή εις την Ίον, 1968 (ανέκδοτο υλικό)
Θανοπούλου Μαρία - Τσάρτας Πάρις, «Μια πρόταση θεώρησης του ρόλου που διαδραματίζει ο τουρισμός στην κοινωνικοποίηση της Ελληνικής νεολαίας: η περίπτωση της Ίου και της Σερίφου», Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 86: 114-128, Αθήνα 1995.
Καλπουρτζή Ε., Οικιακός χώρος: συγγενικές σχέσεις και στρατηγικές ανταλλαγών με αναφορά το παράδειγμα της Νάξου κατά τον 17ο αιώνα. Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, σ. 115, Αθήνα, 1994.
Laslett, Peter (επιμέλεια), Καυταντζόγλου, Ρωξάνη, Οικογένειες και παρελθόν, «Οικογένεια και νοικοκυριό», Αθήνα, 1996.
Μαρμαράς Μανώλης, «Η ανθρωπογεωγραφία των αλλοδαπών στις Κυκλάδες, μια πρώτη προσέγγιση», Σύγχρονα Θέματα, τχ. 63: 139-141, Αθήνα 1997.
Οθωναίος, Θ. «Η νήσος Ίος», Αθήνα, 1938: 76, 78-80, 86, 109.
Παπαταξιάρχης, Ε., «Ο κόσμος του καφενείου», Ταυτότητες και φύλο στη σύγχρονη Ελλάδα: Ανθρωπολογικές Θεωρήσεις. Παπαταξιάρχης, Ε. και Παραδέλλης Θ., (επιμ.), εκδ. Καστανιώτης και Πανεπιστήμιο Αιγαίου, σσ. 68, 209-214, Αθήνα, 1992,
Πετρονώτη, Μαρίνα, «Σύγχρονες Ελληνίδες, επιχειρηματίες: ανθρωπολογική ανάγνωση των συμπεριφορών τους στη σφαίρα της εργασίας», Εθνολογία, τόμος 4, σσ. 77-78, Αθήνα 1996:
Φραγκούλη Δήμητρα:
1. «Νιώτικη κοινωνία. εικόνες του χθες και του σήμερα», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002.
2. «Ο οικιστικός χώρος της Ίου», «Στις μεταπολεμικές δεκαετίες της Ίου», Επτά Ημέρες της Καθημερινής, 3.8.2003. σσ.19-25, Αθήνα, 2003.
3. “Κυκλάδες: ιστορίες οικιστικού τοπίου και οικείες τοπικές ιστορίες Το παράδειγμα της Ίου”, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, 2005, Αθήνα.
