του Ρόκα Εμμανουήλ-Απόστολου, Μουσειολόγος-Μουσειογράφος. Εισαγωγή
Η τέχνη αποτέλεσε και αποτελεί μέχρι και σήμερα μία από τις κυριότερες εκφράσεις της ανθρώπινης ψυχής και ευαισθησίας. Έργα τέχνης απαράμιλλης αξίας εκτίθενται σε μουσεία και άλλες ιδιωτικές και δημόσιες συλλογές και αποτελούν επιτομές της ανθρώπινης επινοητικότητας και δημιουργικότητας.
Ο άνθρωπος πάντα στη διάρκεια της επίγειας ζωής του προσπαθούσε να ανακαλύψει το νόημα της ύπαρξής του και να απαντήσει σε αιώνια ερωτήματα που εν μέρει απαντά η επιστήμη και η θρησκεία. Με τα αριστουργήματά του επιχειρεί να βυθιστεί στα τρίσβαθα της ψυχής του και να δώσει ποικίλα νοήματα στις αγωνίες του πολυτάραχου βίου του.
Παρ’ όλα αυτά, η ερμηνεία της τέχνης διαφέρει από εποχή σε εποχή και διαφορετικά νοηματικά συγκείμενα μπορούν να δοθούν ανάλογα με τις απαιτήσεις των καιρών και τις ανάγκες του ανθρώπου. Μια θρησκευτική ιεροτελεστία ή ένας ζωγραφικός πίνακας για παράδειγμα μπορούν να ιδωθούν κάτω από ποικίλα νοηματικά πρίσματα και να εξάγουν τις δικές τους συμβολικές οπτικές στον ερευνητή βοηθώντας τον σύγχρονο άνθρωπο να αναθεωρήσει τη στάση του απέναντι στη ζωή και να επαναπροσδιορίσει απόψεις που πλέον δεν θεωρούνται έγκυρες σε διάφορους τομείς του κοινωνικού, θρησκευτικού και πολιτικού βίου ή τουλάχιστον θεωρούνται ανεπαρκείς.
Στο συγκεκριμένο άρθρο θα προσπαθήσω να προσδιορίσω τις προβληματικές που ανακύπτουν σχετικά με την διαχρονική αξία και την αλλεπάλληλη νοηματοδότηση των έργων τέχνης και των πολιτισμικών εκφάνσεων γενικότερα, με σκοπό να καταλάβει ο αναγνώστης ότι όταν μια κοινωνία αλλάζει, τότε μπορούν να μεταβληθούν και παγιωμένες απόψεις γύρω από την τέχνη ή ένα έργο τέχνης που για αιώνες θεωρούνταν αλάθητες και γι’ αυτό δεν έδιναν πάντα τις απαντήσεις που ήθελε ο άνθρωπος και χρειαζόταν ο περίγυρός του. Τέλος, θα αναφερθούμε στο τι καθιστά ένα έργο τέχνης ως τέτοιο και θα ανιχνεύσουμε τα όρια της καλλιτεχνικής δημιουργίας -αν υπάρχουν τέτοια-.
Τα έργα τέχνης, οι ιδιότητές τους και το συμβολικό περιβάλλον τους
Το οποιοδήποτε έργο τέχνης δημιουργήθηκε με σκοπό να περάσει τα όποια μηνύματά του (κοινωνικά, πολιτικά, θρησκευτικά κ.τ.λ.) στους ανθρώπους που θα το έβλεπαν, να αυξήσει το κύρος του ηγεμόνα-μαικήνα του καλλιτέχνη ή να αποτελέσει απλώς ένα υπόδειγμα προόδου της κοινωνίας που το έπλασε διασφαλίζοντας την υστεροφημία του τεχνίτη και της πόλης του. Ωστόσο, η σημασία και το νόημα που κρύβει ένα έργο τέχνης θα μπορούσαν να αλλάξουν νοηματικό συγκείμενο ανάλογα με την εποχή, τις κοινωνικές συνθήκες και τα ποικίλα σημασιολογικα πρότυπα που επικρατούν στην ανθρώπινη συνείδηση. Για παράδειγμα και χρησιμοποιώντας μια ιδιαίτερη περίπτωση, απλά αντικείμενα καθημερινής χρήσης ή ακόμα και τροφές μπορούν να αλλάξουν το συμβολικό περιεχόμενό τους εάν ενσωματωθούν σε μια θρησκευτική ιεροτελεστία (π.χ. το ψωμί και το κρασί στην περίπτωση του Χριστιανισμού τα οποία μετουσιώνονται), καθώς οι θρησκευτικές πρακτικές πολλών πολιτισμών περιλαμβάνουν πλούτο και χρώμα και ένας στόχος τους είναι να εξεγείρουν συναισθήματα δέους και υπερβατικού σεβασμού.
Πριν όμως επεκταθούμε στις συμβολικές και διαφορετικές νοηματικές διαστάσεις που μπορεί μια πολιτισμική και καλλιτεχνική έκφραση να λάβει, πρέπει να βρούμε τι εννοούμε ακριβώς λέγοντας ότι ένα έργο τέχνης αξίζει τον σεβασμό μας και τον προσδιορισμό του ως τέτοιο. Πολλοί φιλόσοφοι στο παρελθόν προσπάθησαν να δώσουν απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ο Διαφωτιστής David Hume, υπηρετώντας και προβάλλοντας τις αξίες του Διαφωτισμού, θεωρούσε ότι προκειμένου κάποιος να μπορέσει να εκτιμήσει σωστά ένα έργο τέχνης θα έπρεπε να διαθέτει γνώσεις και εμπειρία. Με αυτά τα δύο πλεονεκτήματα στην κατοχή του, θα ήταν δυνατό μια ομάδα ανθρώπων παρόμοιων αντιλήψεων να καθιερώσει έναν «κανονισμό» καλαισθησίας που να μπορεί να «επιβάλλει» ποιο έργο τέχνης είναι καλύτερο από κάποιο άλλο, ελευθερώνοντας τον άνθρωπο από τις προκαταλήψεις και εμφυσώντας του ελεύθερο πνεύμα σκέψης. Ο Emmanuel Kant από την άλλη πλευρά επιχείρησε να δώσει την δική του λύση στον προβληματισμό, τονίζοντας την ωραιότητα των εξωτερικών χαρακτηριστικών μιας πολιτιστικής δημιουργίας ή και των φυσικών εκδηλώσεων ακόμα, όπως είναι ένα τριαντάφυλλο. Το μόνο που χρειαζόταν κατά τον φιλόσοφο ήταν να εξεγείρονται οι ανθρώπινες αισθήσεις, η διάνοια και η φαντασία μας στη θέα ενός αντικειμένου.
Ο διαχρονικός πίνακας του Πικάσο «Γκουέρνικα» με τον σαφή αντιπολεμικό του χαρακτήρα
Τη σημερινή εποχή της μεταβατικότητας και των τεράστιων πολιτιστικών-πολιτισμικών αναπροσαρμογών, σημαντικό είναι να τονιστούν όχι μόνο τα μορφολογικά χαρακτηριστικά ενός έργου τέχνης προκειμένου αυτό να μην προκαλεί και να γίνει κατανοητός ο σκοπός του από τον κοινωνικό περίγυρό του, αλλά και τα μηνύματα που αυτό περικλείει καθώς και η σημασία που μπορεί να έχει στην εικαστική παράδοση ενός τόπου. Υπό την οπτική αυτή, πολλά έργα ζωγραφικής ή και θεατρικές παραστάσεις θα μπορούσαν να αποτελέσουν την πέτρα του σκανδάλου για ορισμένες κοινωνικές ομάδες, οι οποίες δεν κατανοούν το βαθύτερο νόημα του καλλιτέχνη το οποίο εκ πρώτης όψης φαίνεται ισοπεδωτικό χωρίς όμως να είναι . Η απουσία προκατάληψης είναι νομίζω το σπουδαιότερο στοιχείο για κάποιον ώστε να μην αποκλείει κάποια έργα τέχνης και προκειμένου να μπορέσει να προσεγγίσει νοηματικά κάτι που φαίνεται ακόμα και αποκρουστικό. Άλλωστε σήμερα η τέχνη δεν περιλαμβάνει μόνο έργα καλαισθησίας στους κόλπους της, αλλά και έργα αποθαρρυντικά και με αρνητικό ηθικό περιεχόμενο, τα οποία παρ’ όλα αυτά κρύβουν βαθυστόχαστα και ποικίλα νοήματα που ο θεατής πρέπει να ανακαλύψει βάσει του αλληλοσεβασμού, της παιδείας και των αντιλήψεών του .
Η διαχρονικότητα της τέχνης
Παραπάνω αναφέρθηκε ότι κάθε μορφή τέχνης εξυπηρετεί διάφορους σκοπούς ανάλογα με την εποχή δημιουργίας. Σήμερα όμως ένα αριστούργημα μπορεί να αποκτήσει μια άλλη νοηματική διάσταση, σχετική με τις ανάγκες και τα ερωτήματα που θέτουν οι άνθρωποι της εκάστοτε εποχής που ζουν και τις απαιτήσεις που έχουν. Σαφώς κάποια έργα τέχνης έχουν διαχρονικά μηνύματα και νοήματα, τα οποία όσα χρόνια και αν περάσουν δεν αλλοιώνονται ούτε αλλάζουν (π.χ. ο πίνακας Γκουέρνικα με τον σαφή αντιπολεμικό του χαρακτήρα που είναι πάντα διαχρονικός). Στο παρόν άρθρο ενδιαφερόμαστε κυρίως για όσα αντικείμενα κάποτε είχαν μια διαφορετική νοηματική λειτουργία και χαρακτήρα που σήμερα έχει μεταβληθεί.
Το έργο graffiti «Η Γνώση μιλάει, η Σοφία ακούει», το οποίο συμβολίζει την ανάγκη για εγρήγορση και γνώση στις δύσκολες εποχές που ζούμε
Επί παραδείγματι, τα τέχνεργα του προκολομβιανών πληθυσμών της Αμερικής αιώνες πριν επιτελούσαν μια σαφέστατη θρησκευτική λειτουργία, ενώ σήμερα τα θαυμάζουμε για την καλλιτεχνική ομορφιά τους και την επιδεξιότητα που οι τεχνίτες τους υπέδειξαν, χωρίς να υπολογισθεί το νοηματικό συγκείμενο που αποκτούν μέσα σε μια μουσειακή συλλογή με τα προκαθορισμένα νοήματα-σκοπούς που έχουν τεθεί από πλευράς των επιστημόνων. Άλλο παράδειγμα θα μπορούσε να είναι ένας ζωγραφικός πίνακας αφηρημένης τέχνης ο οποίος κάποιες δεκαετίες πριν θα φάνταζε ακατανόητος στους περισσότερους επισκέπτες ενός εκθεσιακού χώρου και ίσως και προκλητικός. Σήμερα όμως η τέχνη περιλαμβάνει μια ευρεία ποικιλία ανθρώπινης δημιουργικότητας που καλύπτει έργα τέχνης διαφορετικών γούστων αρκεί να τηρούνται οι τρεις βασικές προϋποθέσεις που προαναφέρθηκαν. Έτσι, ένα graffiti μπορεί να δίνει την εντύπωση ενός τερατουργήματος σε πολλούς ιστορικούς τέχνης και μη, αλλά να επιτελεί κοινωνικό έργο αφύπνισης εκ μέρους των δημιουργών του, καθώς πολλά εξαρτώνται από την νοηματική οπτική ανάλυσης του εκάστοτε μηνύματος που ο καλλιτέχνης επιχειρεί να περάσει (χωρίς να εξετασθεί η καλαισθησία του η οποία τις περισσότερες φορές είναι πραγματικά υψηλή). Για να γίνει όμως περισσότερο αντιληπτή η αξία της τέχνης και η διαχρονικότητα που έχει, είναι καλό να επιμείνουμε λίγο στην «περιθωριακή» αυτή μορφή τέχνης που λέγεται street art. Αν και αυτό το είδος τέχνης δεν λαμβάνεται γενικά υπόψη, αφενός γιατί πολλές φορές ασκείται απερίσκεπτα και αφετέρου επειδή αποτελεί προϊόν που συχνά συνοδεύεται από βωμολοχίες, υπάρχουν και περιπτώσεις που θέλουν το graffiti ως ένα είδος τέχνης, καθώς είναι δυνατόν να στολίσει έναν χώρο και να αποτελέσει μέσο έκφρασης και μετάδοσης ενός πολιτικού, κοινωνικού κ.τ.λ. νοήματος. Άλλωστε μην ξεχνάμε ότι μια πόλη μπορεί να αποτελέσει χώρο ξεδιπλώματος πολλών απόψεων που χρίζουν προσοχής .
Συνοψίζοντας, πρέπει να τονιστεί πως μια οποιαδήποτε μορφή τέχνης μπορεί να είναι πάντα επίκαιρη ανάλογα με τις δυνατότητες νοηματοδότησης που προσφέρει, καθώς πλέον δεν αρκεί η καλαισθησία και το καλλιτεχνικό τάλαντο του καλλιτέχνη προκειμένου χαρακτηριστεί ένα έργο τέχνης ως τέτοιο. Υπό την οπτική αυτή είναι πολύ δύσκολο να ανιχνεύσουμε τα όρια της τέχνης σήμερα. Περισσότερη σημασία πιστεύω έχει η ερμηνεία και το μήνυμα που μεταφέρεται και ευαισθητοποιεί τον καθένα μας.
ΠΗΓΕΣ
Cynthia Freeland, Μα είναι αυτό τέχνη;, εκδ. Πλέθρον, 2005,
Maxmag, Κοϊδάκη Ελένη-Παρθένα, https://www.maxmag.gr/politismos/koinonia/texnh-tou-gkrafiti/
