η παραμυθιακή απεικόνιση της ανισότητας, ανατρεπτική και επίκαιρη. της Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου.
Κοιν. Ανθρωπολόγος
Επιστημονική συνεργάτης
ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, Τμ. Ψηφιακών Μέσων & Επικοινωνίας
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Στο συλλογικό φαντασιακό του δυτικού κόσμου οι πρωτοχρονιάτικες ημέρες είναι στενά συνδεδεμένες με φιγούρες τής λαϊκής και μαζικής κουλτούρας, που έγιναν μύθος μέσα από την πληθώρα αναπαραγωγών τους τις τελευταίες δεκαετίες.
Το παράδειγμα του Εμπενίζερ Σκρουτζ, του κεντρικού ήρωα της «Χριστουγεννιάτικης Ιστορίας» του Καρόλου Ντίκενς, είναι νομίζω χαρακτηριστικό.[1] Ο Σκρουτζ, που έδωσε άλλωστε το όνομά του στο διάσημο χαρακτήρα της Ντίσνεϋ, παραμένει ο “καλός πλούσιος”, που μετανοεί για τη σκληρότητά του και την κακία του και επανορθώνει, με τη μεταστροφή τής συμπεριφοράς του, στο τέλος της ιστορίας. Η ευρεία, μάλιστα, αποδοχή της και η πολλαπλή αναπαραγωγή της σε πλήθος δημιουργιών, δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηρίζαμε ότι – πέρα από τις προθέσεις του δημιουργού της –μετάπλασε την ιστορία σε καταστατικό μύθο τής απανταχού φιλανθρωπίας των πλουσίων προς τους φτωχούς.
Το μοτίβο της “φτώχειας”, εξάλλου, όχι αποκλειστικά σε “Χριστουγεννιάτικες ιστορίες”, είναι αρκετά διαδεδομένο στις λαϊκές αφηγήσεις και στα παραμύθια, όπως παραλαμβάνονται από τη μακρά προφορική παράδοση του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου, και παραδίνονται στους λόγιους γραφιάδες του 19ου αι. Οι ήρωές τους παλεύουν με τις δοκιμασίες τής ζωής και εξέρχονται τής φτώχειας με πλήθος ευρηματικούς τρόπους. Πολλές φορές, το τέλος είναι αίσιο, όπως γενικότερα η αίσια έκβαση στα παραμύθια, είναι ένα βασικό δομικό τους στοιχείο.
Σε ένα από τα πιο γνωστά και αγαπημένα παραμύθια διαχρονικά, του Δανού δημιουργού Χανς Κρίστιαν Άντερσεν (1805-1875), το «Κοριτσάκι με τα Σπίρτα», εκλείπει το παραπάνω στοιχείο. Το θλιβερό τέλος ανατρέπει τη “λύση” που αναμένει ο αναγνώστης, ανατρέπει, εξίσου, την αποκατάσταση της κατεστημένης τάξης. Το κοριτσάκι πεθαίνει ξυλιασμένο από το κρύο, τυλιγμένο μέσα στη θαλπωρή των ονείρων του και στην “αγκαλιά” της νεκρής γιαγιάς του, που το παίρνει μακριά από τον πόνο και την δυστυχία.
Στο πολύ “κοντινό” μας, χρονικά και τοπικά, «Ένα Δέντρο μια Φορά», παρατηρούμε πολλές ομοιότητες και διακειμενικές αναφορές με το προαναφερθέν έργο.
Μεταφέροντάς μας σε ένα οικείο αστικό περιβάλλον, του πρώιμου 21ου αιώνα, ο Ευγένιος Τριβιζάς δημιουργεί ένα σύγχρονο παραμύθι, με πολλά, όμως, μαγικά και υπερφυσικά, στοιχεία. Το παραμύθι, που πρωτοδημοσιεύτηκε στην εφημερίδα τα Νέα (24/12/2003) γίνεται ευρέως γνωστό μέσα από τη μεταφορά του σε μια εκπληκτική ταινία τρισδιάστατων κινουμένων σχεδίων (2009). [2] Κεντρικός ήρωας, ένα αγοράκι άστεγο, ορφανό, περιπλανώμενο στους παγωμένους δρόμους μιας χριστουγεννιάτικης μεγαλούπολης. Μόνη του παρηγοριά, μόνη δύναμη, τα όνειρα ευτυχίας.
Ο Τριβιζάς, ο οποίος και άλλες φορές έχει αποδείξει ότι δεν παραδίδεται σε επιταγές πολιτικής ορθότητας που συναντούμε συχνά στο σύγχρονο παραμύθι, (π.χ. στο «Κοριτσάκι με τα Σπίρτα», βρίσκουμε σε πολλές σύγχρονες διασκευές ή μεταφορές επί της οθόνης, ευτυχισμένο τέλος), έτσι και σε αυτό το δημιούργημα δεν υποκύπτει στην εύκολη, αναμενόμενη λύση. Το αντίθετο, αιφνιδιάζει, με την επιλογή ενός τραγικού τέλους, έτσι μεταφορικά δοσμένου, μάλιστα, που, όπως και στον Άντερσεν, να μην κατονομάζεται κυριολεκτικά ως θάνατος. Μια απροσδόκητη εκδοχή και στα δύο παραμύθια: ο “θάνατος”, με τις φιγούρες δύο παιδιών παραδομένων στα ευτυχισμένα όνειρά τους, είναι μια μάλλον συμβολική “φυγή” από τον κόσμο και άρνηση συνομιλίας με τη σκληρότητα της επίγειας πραγματικότητας. Η τελική έκβαση, η λύση, δεν είναι “αίσια” με τη συμβατική έννοια.
Στα δύο αυτά παραμύθια, με δύο περίπου αιώνες απόσταση μεταξύ τους, απαντούμε το θέμα της φτώχειας. Δοσμένο μέσα από την αντίθεση (σχηματική και απλοϊκή βεβαίως, όπως σε όλα τα παραμύθια, αλλά συνάμα και ρεαλιστική), δύο “κόσμων” οι οποίοι δε συναντώνται. Σύμπαντα διαφορετικά, που διογκώνονται πάντα σε “λαμπρούς εορτασμούς”, που φωτίζουν τις διαφορές τους πιο έντονα και απροκάλυπτα.
Επειδή οι “εορτασμοί” στους κύκλους των ελίτ, που περιλαμβάνουν απαραίτητα και τα κοσμικά φιλανθρωπικά γκαλά, είναι τέτοιοι, που εγκαθιδρύουν ολοένα και περισσότερο τον ξεχωριστό τους κόσμο και την απόσταση που τούς χωρίζει από αυτούς στους οποίους εκκωφαντικά και με δημόσια τελετουργικά απευθύνουν την φιλανθρωπία τους (μια κοινωνιολογική ανάλυση βασισμένη στην ταξική προσέγγιση που προτείνει ο Bourdieu, θα μας επέτρεπε να αναδείξουμε πώς το καθήκον τής φιλανθρωπίας προσδιορίζει τα συμβολικά σύμπαντα των ελίτ, και δεν αποτελεί μέσο πλησιάσματος και προσέγγισης του “άλλου”, αλλά μάλλον επικύρωσης τής διαφοράς τους).
Στον απόηχο ενός ακόμη εορταστικού κύκλου στην εποχή της οικονομικής κρίσης (καθώς περάσαμε από το 2015 στο 2016), η φτώχεια, με τη συμβολική βαρύτητα που φέρει στη λαϊκή παραμυθιακή αφήγηση, στοιχειώνει το συλλογικό μας φαντασιακό. Οι αναφορές, τα ρεπορτάζ, τα οικονομικά στοιχεία που το αποδεικνύουν πληθαίνουν. Οι εικόνες αναξιοπαθούντων, τα συσσίτια, οι άστεγοι, παραπέμπουν στην Ευρώπη που είδαν ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν ή ο Κάρολος Ντίκενς, στην Ευρώπη της εξαθλίωσης που έχει απεικονιστεί τόσο γλαφυρά μέσα από την τέχνη. Στο μεταίχμιο των απαρχών της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, παρόμοια απεικόνισε και εκδραμάτισε με το έργο του, ο σύγχρονός μας Τριβιζάς.
Το ευρηματικό τέλος που επιλέγουν αμφότεροι οι συγγραφείς των παραμυθιών που παρουσίασα, απορρίπτει τη “συμφιλιωτική γέφυρα” της φιλανθρωπικής πράξης: πρόκειται έτσι, για δύο παραμύθια που (φρονώ ότι μέσα από μια εναλλακτική θέαση) μπορούν να διαβαστούν και ως “ρωγμές”, σήμερα, σε κυρίαρχες ηγεμονικές αφηγήσεις της νέας “κουλτούρας της φιλανθρωπίας”. Η οποία, παράγει τους λόγους (discourses), πρακτικούς, ηθικούς, συναισθηματικούς, εν τέλει πολιτικούς, ικανούς να διατηρούν την κατεστημένη κοινωνική και ταξική απόσταση. Σε αυτήν την ιστορική καμπή που συντελείται στους καιρούς μας, του τέλους τού κράτους πρόνοιας, όπως το γνωρίσαμε ιστορικά στην Ευρώπη, θα προκύψει η μετάβαση σε νέους μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου, και νέες ιδεολογίες βιοπολιτικής και βιοεξουσίας γύρω από το “πώς αξίζει να ζει κάποιος”.
[9/1/2016]
Σημειώσεις
[1] Τόσο για την ιστορία του Ντίκενς, όσο και για «Το Κοριτσάκι με τα Σπίρτα», λόγω του ότι είναι εξαιρετικά γνωστά, δημοφιλή και πολλαπλώς διασκευασμένα έργα, δε θεώρησα απαραίτητο να κάνω λεπτομερείς αναφορές.
[2] Η ταινία είναι διαθέσιμη στο YouTube. Τα τελευταία χρόνια συνηθίζεται να προβάλλεται στην ελληνική τηλεόραση κατά την περίοδο των χριστουγεννιάτικων εορτών. Με μια απλή αναζήτηση στο διαδίκτυο ο αναγνώστης μπορεί να βρει σχετικές πληροφορίες σε αρκετούς ιστότοπους, π.χ. https://camerastyloonline.wordpress.com/2012/12/26/to-kinoumeno-sxedio-tisimeras-26-12-2012/.
