γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος, Δρ
(κείμενο με αφορμή τις κινητοποιήσεις του Βερολίνου)*
Από το Βερολίνο, ο απόηχος των κινητοποιήσεων ενάντια στην ξέφρενη πορεία των τιμών των ακινήτων και των ενοικίων κατοικιών και καταστημάτων, φτάνει στα καθ’ ημάς ως αφύπνιση γι’ αυτά που γίνονται στις πόλεις, τη στιγμή που ανακοινώνονται νέες παρεμβάσεις στο κέντρο της Αθήνας, με αιχμή του δόρατος την ανάπλαση της Πανεπιστημίου. Ο εξευγενιστικός μηχανισμός του αστικού χώρου (gentrification) προϋποθέτει, όσο και κατασκευάζει, “θεατές” των αστικών θεαμάτων, “βουβούς χειροκροτητές” σε φανταχτερά πυροτεχνήματα των αστικών happenings, αλλά οι Βερολινέζοι αποδεικνύουν ότι η ζωή στην πόλη που “εκτοπίζει” δεν μπορεί να είναι αυτονόητη.
Σε καιρούς κρίσης, όταν αυξάνεται αλματωδώς η αναζήτηση γης και οι επενδύσεις στον τομέα του real estate, θεριεύει και η ρητορική της αστικής ανάπτυξης, όπως βλέπουμε και στην περίπτωση της Ελλάδας (η πρωτεύουσα και οι μεγάλες της πόλεις, Πειραιάς, Θεσσαλονίκη, Πάτρα και αλλού όπου σε ιστορικά κέντρα και αστικές γειτονιές λαμβάνουν χώρα ενταγμένοι σε ΕΣΠΑ και Ταμείο Ανάκαμψης σχεδιασμοί του είδους). Η γλώσσα του εξευγενισμού κρύβει τον ίδιο τον εξευγενισμό ως εγχείρημα με τις συνέπειές του στην αστική ζωή, και τον παρουσιάζει μέσα από τα ουδέτερα, α-πολιτικά σχήματα μιας αισθητικής της όμορφης πόλης, πόλης για όλους κ.λπ.**
Απεικόνιση της ανάπλασης πλ. Αριστοτέλους, από το 1ο βραβείο αρχιτεκτονικού διαγωνισμού, [Πηγή: https://www.protothema.gr/greece/article/1153131/thessaloniki-domatia-me-foinikes-nero-kai-manolies-provlepei-i-anaplasi-tis-plateias-aristotelous/]
Στις ιλουστρασιόν απεικονίσεις των ιδανικών αστικών σχεδιασμών φανταζόμαστε “πώς είναι η πόλη που θέλουν”: οι σχεδιαστές, διαχειριστές, πολιτικοί, επενδυτές, οι λογής των κερδοσκόπων του real estate. Είναι όλοι αυτοί που μετατρέπουν την πόλη σε “μουσείο” που επιβάλει τη “θέαση”, την “ανάγνωση των εκθεμάτων”, συγκεκριμένες σκέψεις, έτοιμη σερβιρισμένη εμπειρία. Μια πόλη που κατασκευάζεται κατάλληλη για χρήστες- θεατές και τουρίστες που καταναλώνουν τα πακέτα “αστικής εμπειρίας”, ενώ τακτοποιώντας και ευπρεπίζοντας το χώρο, ανάγει τη φτώχεια, τη μιζέρια, την κοινωνική ανισότητα σε ζητήματα αισθητικής.
Απεικόνιση της Telosa, από τον σχετικό ιστότοπο, αφιερωμένο στο project https://cityoftelosa.com/
Στην εξτρίμ εκδοχή των σχεδίων του είδους των εξευγενισμένων αστικών ιστών θα συγκατέλεγα και τις νέες μορφές “ουτοπικών”, φουτουριστικών πόλεων που έχουν προταθεί ως μοντέλα κατοίκησης από μεγιστάνες του πλούτου, όπως η Telosa του Marc Lore. Αυτά τα οικιστικά project υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου πειραματίζονται πάνω σε πληθώρα καινοτομιών που έχουν εφαρμοστεί και έχουμε δει στα αστικά κέντρα, στα πρότυπα των λεγόμενων smart/resilient/ creative/ green cities. Το τι πρακτικά σημαίνει η μετοίκηση σε τέτοιες πόλεις, μπορούμε να φανταστούμε, χωρίς να έχουμε πολλά δεδομένα ακόμη για το πώς θα χρησιμοποιηθούν. Πόλεις καθαρές και αποστειρωμένες, για εκλεκτούς επίλεκτους, διασφαλίζοντάς τους προνόμια ενός πολυτελούς βίου και κυρίως το προνόμιο της απομόνωσης σε περίκλειστο προστατευμένο σύμπαν.***
Ως τον 21ο αιώνα έχει διανυθεί πολύς δρόμος και έχουν καταγραφεί αμέτρητοι αγώνες ενάντια στα σύνορα, τις περιφραγμένες ζώνες, τα γκέτο και τους χωρικούς αποκλεισμούς. Κανείς δεν είναι αφελής, ώστε να πιστέψει ότι αυτά έπαψαν να υπάρχουν. Όμως χρειάζεται κάτι πολύ περισσότερο. Να καταλάβουμε ότι επιστρέφουν οι “περιφράξεις” σήμερα, και δεν είναι ορατές, γιατί μεταμφιέζονται με τη γλώσσα της αισθητικής και τις ποικίλες ρητορικές της ανάπτυξης. Ο εξευγενισμός είναι ένα παγκόσμιο πρότζεκτ του νεοφιλελευθερισμού από το ’70 και μετά που μας προσκαλεί να “ξαναφανταστούμε” το χώρο, τις πόλεις, και τον ίδιο τον καπιταλισμό, εξάλλου, προσδίδοντάς του μια “αύρα” ριζοσπαστισμού (καπιταλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο) στην κρυμμένη συντηρητική, αντιδραστική του φιλοσοφία.
Οι φωνές αντίστασης απέναντι στη διαβρωτική δύναμη του εξευγενισμού πρέπει να πληθύνουν, βρίσκοντας μέσα άρθρωσης και προβολής ενός λόγου ενάντια στο επιχείρημα, ότι αποτελεί (ο εξευγενισμός) μια φυσική εξέλιξη στην πορεία της πόλης και ενάντια στη φενάκη ότι συνδέεται με το κοινό όραμα μιας βιώσιμης και δίκαιης ανάπτυξης.
[13/10/2021]
Σημειώσεις
*Το Βερολίνο αποτελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση εξευγενισμού ευρωπαϊκής μητρόπολης τα τελευταία χρόνια, όπου εταιρείες real estate οδήγησαν την αξία των ενοικίων σε υπερβολική άνοδο. (Βλ. ενδεικτικά υλικό στον ιστότοπο https://www.ibgeographypods.org/berlin-background-tasks.html) Οι κάτοικοι της πόλης έχουν κατά καιρούς κινητοποιηθεί ενάντια στις διαδικασίες αυτές– ουσιαστικά αποστέρησης και εκτοπισμού–, με αποκορύφωμα το δημοψήφισμα πριν λίγες ημέρες με το οποίο ζήτησαν κοινωνικοποίηση της στέγασης. Βλ. σχετικά ρεπορτάζ σε: https://www.efsyn.gr/oikonomia/diethnis-oikonomia/312380_oi-berolinezoi-tahthikan-yper-tis-koinonikopoiisis-tis-stegis
** Έχω αναδείξει σε πρόσφατη σχετική μελέτη μου τις αθέατες όψεις του εξευγενισμού που επενδύεται με την ουδέτερη γλώσσα της ανάπτυξης, στον υπό υλοποίηση σχεδιασμό ανάπλασης του ιστορικού κέντρου της Πάτρας, βλ Παπαγεωργίου, Βασιλική. «Νεοφιλελεύθερη αστική διαχείριση στις πόλεις της κρίσης: οι αθέατες όψεις ενός επερχόμενου εξευγενισμού στο ιστορικό κέντρο της Πάτρας». prismaprisma.eu, 15 Μαΐου 2019. http://prismaprisma.eu/?p=703
***Πρόσφατα, μάλλον, μια νέα έμπνευση στο πλαίσιο της υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου, αποτελεί η δημιουργία πρότυπων ή ουτοπικών πόλεων – κατ’ ευφημισμόν βεβαίως– αποκυήματα της δημιουργικής καπιταλιστικής δράσης μεγιστάνων του πλούτου. Ανάλογα εγχειρήματα με την Telosa είναι η προγραμματισμένη πόλη-project Neom στη Σαουδική Αραβία και η Belmont, του Bill Gates (https://en.wikipedia.org/wiki/Neom και https://en.wikipedia.org/wiki/Belmont,_Arizona). Δυστυχώς δεν υπάρχει διαθέσιμη βιβλιογραφία σχετικά με τα προαναφερόμενα, παρά σκόρπια ρεπορτάζ και αναφορές στο Wikipedia.
