γράφει η: Βασιλική Παπαγεωργίου, Εθνολόγος- Κοιν. Ανθρωπολόγος, Δρ
Οι μέρες των εορτών ανέκαθεν προσφέρονταν για τη δημόσια προβολή της φιλανθρωπίας. Κατά τα χρόνια της παρατεταμένης οικονομικής κρίσης, που ενδιαμέσως περιλαμβάνει επιμέρους κρίσεις (προσφυγική ή υγειονομική), η τάση αυτή συνεχίστηκε. Διακρίνουμε, όμως, μια μικρή μετατόπιση στις κυρίαρχες μιντιακές (και εν γένει στο δημόσιο λόγο) αναπαραστάσεις, που εστιάζουν τώρα ιδιαιτέρως στην ιδέα του εθελοντισμού. Μια τέτοια μετατόπιση είναι σκόπιμη, και αυτήν θα εξετάσω στη συνέχεια του άρθρου, συναρτώντας την με τη γενικότερη νεοφιλελεύθερη στροφή του ελληνικού κράτους.
Ο εθελοντισμός κατά τα χρόνια της σχεδόν υπερδεκαετούς κρίσης φαίνεται να συνιστά ιδανικό πυλώνα διεύρυνσης της “κοινωνίας πολιτών”, σε συνθήκες σταδιακής υποχώρησης του κοινωνικού κράτους, καθώς η Ελλάδα υιοθετεί πλέον με γρηγορότερους ρυθμούς τη νεοφιλελεύθερη πολιτική ατζέντα. Στη διαμόρφωση νέων ιδεολογικών προσανατολισμών και αλλαγών στην πολιτική κουλτούρα, τα μέσα (media) με την οπτικοποίηση και θεαματικοποίηση της ανθρώπινης δυστυχίας έπαιξαν και παίζουν κομβικό ρόλο .
Ειδήσεις, εκπομπές, ρεπορτάζ, βίντεο και εικόνες στα social media, επικεντρώνουν στις συνέπειες της κρίσης και αναδεικνύεται το θέμα της αρωγής, συμπαράστασης, στήριξης των αναξιοπαθούντων, με έμφαση στη συμβολή εθελοντών, Μ.Κ.Ο., αλληλέγγυων-ακτιβιστών. Πρωταγωνιστικός, όμως, είναι και ο ρόλος των “επώνυμων” προσώπων, κυρίως καλλιτεχνών ή πολιτικών, που επενδύουν κάποιο συμβολικό κεφάλαιο στην – φαινομενικά – ανιδιοτελή επίδειξη καλών πράξεων.
Σε μια πολύ πρόσφατη εκδοχή της κατάστασης που περιγράφω, με μεγάλη μιντιακή προβολή και αντίστοιχη δημόσια συζήτηση, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση των δύο κορυφαίων προσώπων της ελληνικής πολιτικής σκηνής, της προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου και του Πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη, που εμφανίστηκαν να βοηθούν στην παροχή γευμάτων σε συσσίτια για απόρους που διοργανώνονται σε εθελοντική βάση.
Το “συσσίτιο”, με την ουρά των ανθρώπων που περιμένουν για το φαγητό της ημέρας, αποτελεί μια εμβληματική εικόνα “ανάγκης”, ιδανική για προβολή, ίσως εξαιτίας της συναισθηματικής απήχησης που μπορεί να έχει σε ένα ευρύ κοινό. Παρατηρούμε, ωστόσο, ότι οι αναξιοπαθούντες συχνά δεν έχουν λόγο σε αυτήν τη μιντιακή θεαματικοποίηση, παραμένοντας πρόσωπα χωρίς “φωνή”. Μπορεί να μην γνωρίζουν καν ποιος “επώνυμος” τους έχει επισκεφτεί, αν εκτίθενται στην κάμερα (συνήθως πλέον δεν υιοθετείται η δεοντολογία της κάλυψης των προσώπων τους), τι θα ειπωθεί γι’ αυτούς… Σε αντίθεση, οι επώνυμοι κατέχουν τον κυρίαρχο ρόλο σε αυτήν τη διαδικασία, με το πρόσχημα της επίδειξης καλής θέλησης και του ηθικού σκοπού της πράξης τους. Έτσι, η κατεστημένη πρακτική των μέσων (media) παράγει τη δημόσια κουλτούρα γύρω από τη συνολική διαχείριση του ζητήματος, με το ανάλογο ιδεολογικό της φορτίο, που συγκαλύπτεται τεχνηέντως.
Ας δούμε ενδεικτικά, μια παραδειγματική διατύπωση της κ. Σακελλαροπούλου (από τη Χριστουγεννιάτικη ανάρτηση της ιδίας στα κοινωνικά δίκτυα: https://www.instagram.com/presidencygr/):
«Και στην κοινωνική κουζίνα “Ο Άλλος άνθρωπος” είδα για άλλη μια φορά την αλληλεγγύη να γίνεται πράξη, και το φαγητό να ξαναπαίρνει το πλήρες νόημά του: όχι απλώς ένα μέσο για τον χορτασμό του σώματος, αλλά μια στιγμή συναισθηματικής επικοινωνίας μέσα από την ειλικρινή και αυθόρμητη προσφορά.»
Αλλού, αναφέρεται σχετικά με την επίσκεψη του κ. Μητσοτάκη (σε ανάρτηση στα κοινωνικά δίκτυα του βουλευτή της ΝΔ, Δημήτρη Μαρκόπουλου, https://www.tanea.gr/2020/12/25/politics/government/):
«Σήμερα ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης χωρίς τυμπανοκρουσίες, σε μια πράξη ανθρωπιάς επισκέφθηκε το Κερατσίνι και την ταβέρνα ο «Κρητικός». Ένα εστιατόριο που παραδίδει μαθήματα ανθρωπιάς, μοιράζοντας εκατοντάδες μερίδες φαγητού σε συνανθρώπους μας που το έχουν ανάγκη.»
Ένας τέτοιος λόγος (discourse) για τον εθελοντισμό, συγκροτείται κατά κανόνα (οι περιορισμοί του άρθρου δε μας επιτρέπουν να εξετάσουμε μια πληθώρα σχετικών παραδειγμάτων), μέσα από τις κομβικές έννοιες της “ανθρωπιάς” και της “αλληλεγγύης”. Η ανθρωπιά παίρνει τη σημασία μιας υπέρτατης αξίας, που υποχρεώνει στην επίδειξη ανιδιοτελούς προσφοράς και δημιουργεί τις βάσεις μιας “ηθικής κοινότητας” ανάμεσα στον “πάσχοντα” και τον “ευεργέτη” του: εδώ, οι σχέσεις δε μεσολαβούνται από συμφέρον ή ιεραρχία/εξουσία όπως στην κατεστημένη φιλανθρωπία. Η αναπαράσταση της ανιδιοτελούς, αλληλέγγυας, κοινότητας εθελοντισμού εικονογραφεί ένα επιθυμητό κοινωνικό τοπίο, από όπου, όχι μόνο απουσιάζουν οι συγκρούσεις, αλλά η συναίνε¬ση προκύπτει σαν φυσικό αποτέλεσμα της υποτιθέμενης κοινότητας αλληλεγγύης.
Την τελευταία δεκαετία η γενικότερη φτωχοποίηση των πολιτών, των ντόπιων αλλά και των –ήδη εξαθλιωμένων – μεταναστών και προσφύγων, με την υποβάθμιση των συνθηκών του καθημερινού βίου, όπως απεικονίζεται σε συσσίτια ή ουρές αναμονής για επιδόματα, ανοίγει το χώρο, για την εξοικείωση του βλέμματος με την εξαθλίωση.
Πρόκειται για μια κανονικοποίηση και ταυτόχρονα – εδικά όταν βλέπουμε να συμμετέχουν σε αυτού του είδους τη θεαματικοποίηση κορυφαίοι πολιτικοί παράγοντες – “νομιμοποίηση” της κατάστασης των “ουρών” και των συσσιτίων. Επιχειρεί η ίδια θεαματικοποίηση, εξάλλου, τη συμμόρφωση με μια ορισμένη πολιτική διαχείρισης των κρίσεων μέσα από την εγκαθίδρυση νέων μορφών βιοπολιτικής και (νεοφιλελεύθερης) κυβερνητικότητας (governmentality), με το να εθίζει στην ιδέα της υποκατάστασης κοινωνικών αγαθών και υπηρεσιών (ιστορικά προσδεδεμένων εν πολλοίς στο κράτος πρόνοιας) από ιδιωτικές πρωτοβουλίες και συλλογικές εθελοντικές δράσεις.
Έτσι, ο επίσημος λόγος διαμορφώνει μια δημόσια κουλτούρα με τον τρόπο που είδαμε, προκειμένου να εδραιωθεί το νέο παράδειγμα μετατόπισης από το κράτος πρόνοιας στο νεοφιλελεύθερο κράτος των επιδομάτων, της φιλανθρωπίας και της ευεργεσίας.
Ιδεολογικά επιτυγχάνεται αυτή η μετατόπιση με το να οικειοποιείται, όπως ισχυρίστηκα εδώ, και να καταχράται ο δημόσιος λόγος εννοιών που συνδέονται με τον εθελοντισμό, ειδικότερα βεβαίως της αλληλεγγύης. Η τελευταία, ας μην ξεχνάμε, ότι φέρει συνδηλώσεις μιας “από τα κάτω” πολιτικής οργάνωσης, (όπως συνδέθηκε για παράδειγμα εδώ στην Ελλάδα με τα κινήματα των πλατειών και διάφορες κουλτούρες της αντίστασης, που προηγήθηκαν στα πρώτα χρόνια της κρίσης ανάμεσα στο 2010-2012) και μια χειραφετητική διάσταση που απηχεί ιδεολογίες της συλλογικής δράσης ενάντια στην επερχόμενη επέλαση του σκληρού νεοφιλελεύθερου προτάγματος.
Με αυτόν το λογοθετικό μηχανισμό οικειοποίησης, διευκολύνεται το πέρασμα από μία αλληλεγγύη -ως- “αντίσταση” σε μια αλληλεγγύη -ως- “συναίνεση” στην κυρίαρχη ηγεμονική τάξη πραγμάτων. Συστηματοποιείται μια εκδοχή αλληλεγγύης που ιδεολογικά, παράγοντας την κοινωνική συναίνεση, συνδράμει το κράτος εκεί που αυτό σταδιακά αποσύρεται, και νομιμοποιεί την υπαγωγή του στις εταιρίες χορηγούς, τους ιδιώτες ευεργέτες, τις Μ.Κ.Ο., ή την εκκλησία.
Το “αλληλέγγυο” υποκείμενο εμφορούμενο από το έθος “καλής θέλησης” της κουλτούρας του εθελοντισμού, στηρίζει πολιτισμικά το οικοδόμημα μιας αδρανούς πολιτικά κοινωνίας που χτίζουν οι πρακτικές του νεοφιλελευθερισμού. Η μιντιακά διαμεσολαβημένη και μεγεθυμένη αυτή εκδοχή αλληλεγγύης, δεν φαίνεται δυνατό να προσδώσει μια πολιτικά εμφορούμενη χειραφετητική διάσταση μιας σύγκρουσης με τη νεοφιλελεύθερη ηγεμονία, με την έννοια της συμβολικής ανατροπής της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων (της ανατροπής της ανισότητας, της ενδυνάμωσης των υποτελών, της διεκδίκησης κεκτημένων και δημόσιων αγαθών, του φραγμού στο γενικότερο ξεπούλημα της δημόσιας γης κ.α.).
Τουναντίον, η αλληλεγγύη μπορεί να γίνει μια έννοια συμβατή με το νεοφιλελεύθερο πρόταγμα και να συμβεί το εξής παράδοξο: το τελευταίο να περιστείλει την πρώτη, μετασχηματίζοντας το ριζοσπαστικό της περιεχόμενο, όπως για παράδειγμα όταν η κοινωνική/αλληλέγγυα οικονομία συναρτάται με την Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Χρειάζονται ασφαλώς νέες ερευνητικές δουλειές προσανατολισμένες στις αλλαγές και μετατοπίσεις που συντελούνται στον ελληνικό χώρο τα τελευταία χρόνια της κρίσης για να εμπλουτίσουν τη συζήτηση προς μια τέτοια κατεύθυνση.
[28/12/2020]
Σημείωση: στην εικόνα ο πίνακας του Αμερικανού ζωγράφου George Benjamin Luks, “The Bread Line”, Dayton Art Institute [πηγή: commons.wikimedia.org].
