Κοσμάς Κοψάρης, Κριτική επισκόπηση της ταινίας του Pier Paolo Pasolini: Mamma Roma.
Στην δεύτερη κατά σειρά ταινία του Pier Paolo Pasolini, με τίτλο: Mamma Roma, βασικό θέμα είναι η επιθυμία μιας πόρνης να εισχωρήσει ο γιος της στην αστική τάξη, έχοντας μια αξιοσέβαστη θέση στην κοινωνία. Αποδίδεται η σύγκρουση ανάμεσα στην έντονη επιθυμία ενός προσώπου του λαού για κοινωνική ενσωμάτωση και στην αποτυχία τελικά ένταξής του σε μια άλλη τάξη. Η πρωταγωνίστρια αυτή τη φορά είναι επαγγελματίας ηθοποιός, η Anna Magnani, η οποία συνυπάρχει με ερασιτέχνες ηθοποιούς. To Mamma Roma, είναι το παρατσούκλι της κεντρικής ηρωίδας η οποία πιστεύει ότι έχει απαλλαγεί οριστικά από τον Carmine που την εκμεταλλεύεται οικονομικά, εφόσον εκείνος έχει παντρευτεί. Ο Carmine, ωστόσο, σύντομα θα τής ζητήσει ξανά χρήματα, απαιτώντας να τον συντηρήσει.
Στο μεταξύ, η Mamma Roma βρίσκει μια τίμια δουλεία στη Ρώμη και καλεί από την επαρχία το γιο της, Ettore, τον οποίο είχε αφήσει σε μια αγροτική οικογένεια. Ελπίζει τόσο σε ένα καλύτερο μέλλον για κείνον, στον οποίο βλέπει την προοπτική μιας καλύτερης κοινωνικής θέσης, όσο και για την ίδια. Θα ψάξει να του βρει μια δουλειά σερβιτόρου, μα εκείνος όταν θα μάθει ότι η μητέρα του είναι πόρνη θα κάνει διάφορες παρανομίες ως κλέφτης. Τελικά, ενώ προσπαθεί να κλέψει ένα ραδιοφωνάκι από έναν άρρωστο στο θάλαμο ενός νοσοκομείου, συλλαμβάνεται και μεταφέρεται στην φυλακή, όπου τελικά πεθαίνει.
Η Anna Magnani στον κινηματογράφο του Pasolini εκφράζει την πρώτη μεγάλη μητρική φιγούρα, αυτοβιογραφική μορφή για τον σκηνοθέτη, μα ακόμα αντιπροσωπεύει και μια θρησκευτική εικόνα, εκείνης της Αγίας Μητέρας που θρηνεί. Η ιερότητα της υπόθεσης ενισχύεται με την επιλογή κλασικής μουσικής. Στην περίπτωση του Accattone επιλέχτηκε Bach, αυτή τη φορά Vivaldi, ώστε να αποδοθεί ανάλογα η αντίθεση μεταξύ ενός κόσμου με υψηλή κουλτούρα που εκφράζει η μουσική και η αθλιότητα των συνοικιών στις οποίες ζουν οι συγκεκριμένοι ήρωες. Η επίδραση από τον Dante είναι εμφανής και εδώ όταν ένας κρατούμενος στη φυλακή, όπου έχει μεταφερθεί ο Ettore, απαγγέλει απέξω ορισμένους στίχους από το «Canto IV» της Κόλασης του Dante. Με την προβολή της ταινίας στο σινεμά Quattro Fontane στη Ρώμη, ο Pasolini δέχτηκε επίθεση από νεαρούς φασίστες.1
Κεντρική ιδέα της ταινίας του: Mamma Roma, είναι το αν η κοινωνική πραγματικότητα επιτρέπει στον ήρωα (Ettore) να βγει από το σύμπαν στο οποίο έχει γεννηθεί. Τίθενται τα ζητήματα της επιβίωσης και της επιστροφής στην πάλη. Ο προλετάριος προβληματισμός που εκπροσωπεί ο ρόλος της Magnani συνιστά πρόκληση για την αστική ηθική. Στόχος της ηρωίδας είναι να διεκδικήσει μια καλύτερη ζωή για το γιο της, πέρα από τον κόσμο του περιθωρίου. Η πτώση μάνας και γιου αποτελεί την γκραμσιανή απόδοση ενός εθνικό‒λαϊκού σινεμά.
Στην ταινία: Accattone αποδίδεται ο κόσμος του περιθωρίου ως ένα κλειστό σύστημα. Τα άτομα αυτού του κοινωνικού περιβάλλοντος είναι καταδικασμένα να πεθάνουν από τη στιγμή που έρχονται σε επαφή με μια σκληρή εξωτερική πραγματικότητα. Τότε οι αξίες τους καταρρέουν. Στην ταινία: Mamma Roma, εκφράζεται στην ίδια γραμμή ότι όποιος ανήκει στο προλεταριάτο και αγωνίζεται για να ξεφύγει, μένει πάντα εγκλωβισμένος εκεί. Η διαφορά μεταξύ των δύο ταινιών είναι ότι στην πρώτη οι ήρωες ούτε καν φαντάζονται ότι υπάρχει διέξοδος, ενώ στη δεύτερη η σωτηρία υπάρχει αλλά υπονομεύεται από το σύστημα.
Η αρνητική κριτική υποδοχή της ταινίας συνδέεται με την τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα εκείνης της εποχής στην Ιταλία. Οι κριτικοί της Δεξιάς υποστήριξαν ότι η αυτή ταινία, όπως και η προηγούμενη του Pasolini, κρίνονται αρνητικά διότι δεν προβάλλουν το οικονομικό θαύμα που εκείνη την εποχή αρχίζει να διαμορφώνεται στη χώρα. Άρα, εκτιμούν ότι η ταινία δεν αποδίδει ρεαλιστικά την πραγματικότητα, αλλά αποτυπώνει μια παραμορφωμένη εικόνα της.
Το 1969 o Pasolini σε συνέντευξή του στον Jon Halliday, υποστήριξε τα εξής σε σχετική ερώτηση του δημοσιογράφου για την άλογη διάσταση της λειτουργίας του θανάτου στην ταινία: Mamma Roma. Θεωρεί ότι ο θάνατος προσδιορίζει τη ζωή στη βάση του ότι αυτή αποκτά έννοια όταν τελειώσει. Δεν επιζητά την εκλογικευμένη εκδοχή του θανάτου, αλλά αυτή που απορρέει από το μύθο όπου εκεί ικανοποιείται απόλυτα η τάση του δημιουργού τόσο προς το επικό όσο και ως προς το ιερό. Ο θάνατος έτσι αντιπροσωπεύει την πιο μυθική και επική όψη της ύπαρξης στο επίπεδο πλέον του καθαρού παραλογισμού.2
Ο Pasolini ακολουθεί την δική του προσωπική ποιητική μυθολογία στο ιδιότυπο κινηματογραφικό του σύμπαν, φιλτραρισμένο μέσα από ρεαλιστικές καταστάσεις που απηχούν το ρεύμα του ιταλικού νεορεαλισμού. Σε επόμενα άρθρα μου θα ακολουθήσει αναλυτική ερμηνευτική εξέταση του συνόλου των ταινιών του κορυφαίου Ιταλού σκηνοθέτη και διανοητή ώστε να διαφανεί η ιδιαίτερη σχέση του δημιουργού με την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής του.
[1] Roberto Carnero, Morire per le idee: vita letteraria di Pier Paolo Pasolini, Giunti Editore S.p.A., Milano, 32020, pp.106‒108.
[2] P.P.Pasolini, Saggi sulla politica e la società, A cura di Walter Siti e Silvia De Laude, Mondadori, Milano, 1999, pp.1318‒1320.
Κοσμάς Κοψάρης, Δρ. Συγκριτικής Φιλολογίας Π.Ι.-Μεταδιδακτορικός Ερευνητής Συγκριτικής Φιλολογίας, κριτικός λογοτεχνίας, θεάτρου, κινηματογράφου.
