Δρ Βασιλική Παπαγεωργίου, Κοιν. Ανθρωπολόγος, Επιστημονική συνεργάτης ΤΕΙ Ιονίων Νήσων Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Στον απόηχο της φετινής γιορτής του Πάσχα, η κατάνυξη των ημερών και η συναισθηματική φόρτιση της καταβύθισης σε νοσταλγικές μνήμες του παρελθόντος, μπορεί να επιτρέψει μερικές καταγραφές σε κάπως πιο προσωπικό τόνο. Ιδιαίτερα δε, όταν το θέμα αφορά στον αστικό χώρο, δηλαδή στην ίδια την πόλη τής βιωμένης εμπειρίας, των καθημερινών χρήσεων και περιδιαβάσεων, των συναισθημάτων που γεννιούνται στις άπειρες στιγμές που κωδικοποιούμε και αποκωδικοποιούμε, ερμηνεύουμε και παράγουμε "σήματα" στο αστικό σύμπαν.
Τα τελευταία περίπου είκοσι χρόνια, χρόνια μιας υποτιθέμενης ευημερίας πριν την κρίση, αναπτύχθηκε, άλλωστε, ιδιαίτερα ένας λόγος (discourse) για την πόλη, το αστικό κέντρο, την οικειοποίηση του δημόσιου χώρου. Κεντρική συνισταμένη του λόγου αυτού, από πολιτισμική άποψη, υπήρξε ένας "μεταμοντέρνος" ενθουσιασμός για τις δυνατότητες ανάδυσης νέων υποκειμενικοτήτων, τη γόνιμη συνύπαρξη της διαφορετικότητας, τις πολιτισμικές ροές, τις πολυποίκιλες χρήσεις και νοηματοδοτήσεις του "αστικού".
Οι αρχιτέκτονες, ως τρόπον τινά κοινωνιολόγοι του χώρου, ανέλαβαν να εκπονήσουν σχέδια και μελέτες, γνωστά ως "αναπλάσεις", που υπέβαλαν άλλοτε μια ομοιόμορφη αισθητική του αστικού χώρου, άλλοτε καινοτόμες, πρωτότυπες παρεμβάσεις. Ομάδες με "ελαφριά" ταυτότητα, υιοθέτησαν εγχειρήματα ταιριαστά με το πρόταγμα της "αναζωογόνησης" του αστικού χώρου, με παρεμβάσεις, δράσεις, πρωτοβουλίες, δρώμενα και επιτελέσεις (performances) προσανατολισμένες στο αίτημα του "δικαιώματος στην πόλη" (αναφορά στο ριζοσπαστικό έργο του μαρξιστή κοινωνιολόγου Ανρί Λεφέβρ Το δικαίωμα στην πόλη, χωρίς όμως πάντα να υιοθετούν και την αντίστοιχη ριζοσπαστικότητα που διαπνέει το πνεύμα του συγγραφέα).
Βέβαια, η ειλικρινής και ανάλαφρη διάθεση, η αθώα ρομαντική ματιά και προσέγγιση, πήγαν συχνά πλάι- πλάι με τα οικονομικά και άλλα συμφέροντα, για τα οποία ο αστικός χώρος είναι χώρος αγοράς, πηγή συσσώρευσης οικονομικού πλούτου, τόπος επένδυσης, ανάπτυξης για την οικονομία. Καθόλου δεν πέρασε κάτι τέτοιο απαρατήρητο, γι' αυτό και στις σχετικές αναλύσεις (κυρίως, ίσως, ξεκινώντας από τα παραδείγματα των μεγάλων μητροπολιτικών κέντρων), καθιερώθηκε ο όρος "εξευγενισμός" ("gentrification"), για να υποδηλώσει (με μια ευρεία εννοιολόγηση) μια ποικιλία προγραμμάτων αναδιαμόρφωσης που περιλαμβάνουν απομακρύνσεις ανεπιθύμητων ομάδων, εξωραϊσμό του ο,τιδήποτε θεωρείται πως δεν ταιριάζει στην κυρίαρχη αισθητική (με χαρακτηριστικές τις παρεμβάσεις στις ολυμπιακές πόλεις, τις πολιτιστικές πρωτεύουσες κ.λπ.).
Μεγάλος όγκος βιβλιογραφίας – κυρίως από τη σκοπιά της αριστερής και ριζοσπαστικής κριτικής (βλ. π.χ. το έργο του γεωγράφου και καθηγητή ανθρωπολογίας Ντέιβιντ Χάρβεϊ) – , ανέλυσε τη δυναμική των αστικών κέντρων, ως πεδίων διαπάλης και συγκρούσεων εν δυνάμει διαμόρφωσης κινημάτων κ.λπ.
Αυτά και άλλα πολλά θραύσματα από θεωρητικές περιδιαβάσεις και βασανισμούς των τελευταίων ετών, πέρασαν από τη σκέψη μου το τρέχον χρονικό διάστημα, που όπως υπαινίχτηκα στον πρόλογό μου, με έφερε συχνά στους δρόμους του αστικού κέντρου της πόλης μου, της Πάτρας, εξ' ορισμού (αφού είναι η "πόλη μου") συνδεδεμένου νοηματικά με την παρελθούσα βιωματική εμπειρία μου.
Η εικόνα της εγκατάλειψης, ένα ρημαγμένο τοπίο είναι αυτό που εικονογραφώ: η αλλοτινή κίνηση του κέντρου, – όχι ως στερεότυπη έκφραση αλλά – με όλη της την πλούσια πολιτισμική ζωή που συνεπαγόταν, είναι απλά απούσα. Και αυτό ήταν κατάδηλο, ακριβώς τη χρονική περίοδο που συμβολικά – παραδοσιακά– σημειώνεται μια κορύφωση της ζωής στο αστικό κέντρο (τέτοιες θεωρούνται οι ημέρες των πασχαλινών ή των χριστουγεννιάτικων εορτών).
Πέρα από τις φιλόδοξες αναπλάσεις, την ανάδειξη μνημείων, τοπόσημων, αξιοποίηση χώρων κ.λπ., που όπως ανάφερα αποτέλεσαν και πεδία έξαρσης του θεωρητικού ενδιαφέροντος, ήταν η εμπορική δραστηριότητα που ως αναπόσπαστο βέβαια κομμάτι της ιστορίας του τόπου (της Πάτρας), δέθηκε ιδιαίτερα με την ανάπτυξη, όχι μόνο οικονομική αλλά και ευρύτερη της αστικής ζωής.
Το μικρομεσαίο εμπόριο του κέντρου στο οποίο αναφέρομαι, είναι αυτό που κυρίως έχω κατά νου για να αναδείξω μια σημαίνουσα, αλλά όχι τόσο προβεβλημένη διάσταση της πολιτισμικής μας εμπειρίας, (αναφέρομαι βέβαια στην περίπτωση της Πάτρας, ενώ είναι, πιστεύω, αυτονόητο ότι συγκριτικά μπορεί να ισχύουν ομοιότητες σε επίπεδο ελληνικών αστικών κέντρων). Σε αυτό το πολιτισμικό πλαίσιο θα τοποθετήσω τόσο το "κατάστημα" ως σύμβολο, όσο και τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτισμικές συμπεριφορές με τις οποίες συνδέθηκε σε μια μακρά φάση των τελευταίων περίπου εικοσιπέντε ετών, ας πούμε την περίοδο της υποτιθέμενης ευημερίας πριν από την οριστική ρήξη και αλλαγή που σηματοδοτεί η κρίση του 2008.
Το "κατάστημα" (ή "μαγαζί") αποτελεί έναν, άρρηκτα συνδεδεμένο με τον αστικό ιστό, συμβολικό "τόπο": ορίζει και σηματοδοτεί, φωτίζει, περιφρουρεί και περιποιείται, δίνει τη δική του συμβολή στην αστική ανάπτυξη. Με οποιαδήποτε μορφή – παραδοσιακό ή σύγχρονο, οικογενειακό στην οργάνωσή του ή μη – το "κατάστημα", λοιπόν, ήταν εκεί. Η βόλτα στο κέντρο, που ήταν "βόλτα στα μαγαζιά", μία χαμηλής (με την έννοια του "άτυπου", καθημερινού), έντασης δραστηριότητα, συνδέθηκε, ωστόσο, έντονα με την αστική μας ζωή, τη χρήση και οικειοποίηση του αστικού χώρου. Ήταν βιωματική εμπειρία, τελετουργία: κουβέντα με τους ανθρώπους, διαπροσωπική σχέση κι επικοινωνία, το κοίταγμα της βιτρίνας, η βολιδοσκόπηση και το επόμενο ραντεβού για την αγορά, την απόκτηση ενός πολυπόθητου αγαθού, ενός δώρου, με λίγα λόγια το "πολιτισμικό μας γέμισμα".
Είναι λυπηρό, αλλά πολλά από τα φιλόδοξα σχέδια ανάπλασης περιελάμβαναν, είτε σκόπιμα, είτε ως αποτελέσματα ευρύτερων διεργασιών, τον εξωραϊσμό, την αισθητική παρέμβαση, εξοβελίζοντας κάθε τι ζωντανό, αυθεντικά λαϊκό, παλιό, από το κέντρο. Η ομοιομορφία των πεζόδρομων, η παράδοση υπέροχων κτιρίων σε αλυσίδες καταστημάτων, η επιβολή ενός συγκεκριμένου τρόπου, που θυμίζει θραύσματα από εικόνες λαϊφστάιλ περιοδικών: ο καφές στο πλαστικό, το σκυλάκι για βόλτα, η χάρτινη σακούλα από επώνυμη αλυσίδα, η υπερβολική χρήση του κινητού τηλεφώνου ως αντικατάσταση της άμεσης κοινωνικότητας μέσα στο χώρο.
Μάλιστα, δεν θα ήταν υπερβολή, ότι επιχειρήθηκε με διάφορους τρόπους να υποτιμηθεί η σημασία του εμπορικού κέντρου, με την παροχή κινήτρων και διευκολύνσεων για ψώνια έξω από την πόλη, (άλλωστε έχει εμπειρικά καταδειχτεί και θεωρητικά υποστηριχτεί ότι τέτοιες διαδικασίες αποτελούν μέρος της διαδικασίας που αποκλήθηκε – όπως σημειώσαμε "gentrification"). Σε αντίθεση, ενισχύθηκαν τα κίνητρα για άλλες "ανάλαφρες" χρήσεις του αστικού ιστού, αποκομμένες από την ιστορικότητα (και άρα βίωμα, μνήμη), της αστικής ζωής και συνδεόμενες με το μεταμοντέρνο απολιτικό βλέμμα του λαϊφστάιλ στο οποίο ακροθιγώς αναφέρθηκα παραπάνω.
Με έναν ειρωνικό τρόπο, η οικονομική κρίση έρχεται να μας δείξει ωμά, ότι η οικειοποίηση και χρήση του αστικού χώρου δεν είναι αποκομμένη από την υπόλοιπη κοινωνική ζωή, ούτε παράγεται τεχνητά και αυτόματα, εξαρτώμενη από "πρότζεκτ" αναβάθμισης. Η γενικότερη παρακμή των τριών ετών από την υπαγωγή της Ελλάδας στις επιταγές της Τρόικας ,αποτυπώθηκε με τον πιο έντονο τρόπο στα αστικά κέντρα. Το "λουκέτο" του μικρού καταστήματος αποτελεί ίσως την πιο δραματική μεταφορά- σύμβολο της φθοράς, και το "ρέκβιεμ" για μια ολόκληρη εποχή που ζήσαμε (και όχι, δεν είναι αυτή η εποχή που οι ενθουσιώδεις ρήτορες του κυνισμού περιγράφουν ως την ιστορική περίοδο του «μαζί τα φάγαμε»). Η ζωντάνια του κέντρου αντικαθίσταται τώρα από το φοβισμένο, και απών, πλήθος αυτών που μένουν μέσα και το νεκρωμένο πλήθος των ουρών στις υπηρεσίες επιδομάτων και φιλανθρωπικών συσσιτίων ή εθελοντικών δράσεων.
Ναι, χρησιμοποιώ κάπως σκόπιμα την κοινοτυπία και το κλισέ των εικόνων του δημοσιογραφικού λόγου, προκειμένου να προβοκάρω σε αναστοχασμό πάνω στην ψευδαίσθηση των επινοημένων κλισέ γύρω από την αστική ανάπλαση και τους πάσης φύσεως εξωραϊσμούς. Οράματα που διέψευσε η βίαιη διάλυση του εμπορικού ιστού της πόλης, δραματικά ανάλογη της αποβιομηχάνισης και που προοιωνίζεται την παράδοση του αστικού και δημόσιου χώρου, μέσα από νέα ιδεολογήματα, σε ποικίλες ομάδες συμφερόντων και "σημαιοφόρων της ανάπτυξης". Θα ήταν καλό να αναλογιστούμε, τέλος, (θέτοντας τις βάσεις για κάτι ελπιδοφόρο), ότι, αν η "ζωντάνια" του αστικού κέντρου παράγει όσο και προϋποθέτει "ζωντανούς" ανθρώπους, τότε εγγράφεται στο διανοητικό ζύμωμα, στην κίνηση ιδεών, στα κινήματα αντίστασης και διαμαρτυρίας: αυτά τα τελευταία όσο φιλόδοξα (και φλύαρα) γεννήθηκαν (περίπτωση "αγανακτισμένων της πλατείας"), τόσο σιωπηλά έσβησαν...
