γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου
Κοιν. Ανθρωπολόγος
Επιστημονική Συνεργάτης
ΤΕΙ Ιονίων Νήσων,
Τμ. Ψηφιακών Μέσων & Επικοινωνίας
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Το παρόν σημείωμα, προϊόν ημι- μυθοπλασίας, εξ’ αφορμής, δηλαδή, προσωπικών βιωματικών εμπειριών: ένα ταξίδι- “πέρασμα” (με το νόημα μιας διαβατήριας τελετουργίας, ή της βίωσης μιας ετεροτοπίας) στο νοσηρό κόσμο των δύσκολων, καταθλιπτικών νοσοκομειακών θαλάμων. Εκεί, όπου το πρόσωπο “ασθενής” είναι ο πρωταγωνιστής, μαζί με τους αφανείς ήρωες, αυτούς που τον/την φροντίζουν, οι οποίοι κατ’ εξοχήν θα μας απασχολήσουν εδώ.
Το ταξίδι αυτό είναι πνιγηρό, εφιαλτικό, οδυνηρό, γιατί αγγίζει τις καίριες πτυχές τις ανθρώπινης τρωτότητας: ανημπόρια και εξάντληση, σωματική και ψυχική εξουθένωση, φόβο και εξάρτηση. Συνάμα είναι και απολύτως ρεαλιστικό. Αποτελεί την άμεση επαφή με το δημόσιο σύστημα υγείας, όπου κανείς αντιλαμβάνεται τα όρια και τις αντοχές του στην καθημερινή αντιμετώπιση του τεράστιου όγκου των πασχόντων.
Πολύ συχνά έχει γραφεί στην πρόσφατη αρθρογραφία για την υγεία στην Ελλάδα της κρίσης, πως οι αρνητικές συνέπειες συνολικά στον πληθυσμό είναι πολλαπλές, ενώ το δημόσιο σύστημα υγείας, και το κράτος πρόνοιας γενικά, είναι υπό κατάρρευση. Παρόλα αυτά, φαίνεται πως «αντέχουμε ακόμη», όπως επισημαίνει ο ειδικός σε θέματα υγείας, καθηγητής ιατρικής Γ. Τούντας (άρθρο «Οι επιπτώσεις της κρίσης στην υγεία», εφημ. Το Βήμα, 22/5/2016). Το παράδοξο αυτό οφείλεται, μεταξύ άλλων, όπως σημειώνει «στους ισχυρούς πατροπαράδοτους δεσμούς οικογενειακής και κοινωνικής αλληλεγγύης, που δεν επέτρεψαν την εκδήλωση γενικευμένης ανθρωπιστικής κρίσης». Οι καταγραφές σε τούτο το σημείωμα, με την επικέντρωση στη νοσοκομειακή νοσηλεία, φαίνεται να υποστηρίζουν την επισήμανση αυτή.
Εντός των δικτύων της συγγένειας έχουν αναπτυχθεί στην Ελλάδα πολλές από τις προϋποθέσεις φροντίδας και στήριξης του ασθενούς. Συχνά έχουν τον χαρακτήρα μιας σιωπηλής συμφωνίας που δένει τα μέλη της οικογένειας σε αμοιβαίες σχέσεις υποχρέωσης και ανταπόδοσης. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η υποχρέωση για την φροντίδα των ηλικιωμένων γονιών. Αξιακά στο ελληνικό πολιτισμικό συμφραζόμενο είναι ιδιαίτερα ισχυρή, ενώ συχνά το γηροκομείο θεωρείται μια άβολη συνθήκη, που κατ’ ανάγκην επιβάλλεται – ας σκεφτούμε και την αποδοκιμασία που εκφράζει η διατύπωση «τον πέταξαν στο γηροκομείο», για τον ηλικιωμένο γονιό.
Αυτές οι συγγενειακές/ οικογενειακές δομές, με τις αντίστοιχες πρακτικές που παράγουν, αν και συχνά παρουσιάζονται ως μια ελληνική ιδιαιτερότητα, στην πραγματικότητα απαντώνται διαπολιτισμικά και συναρτώνται με διάφορα εθνοπολιτισμικά περιβάλλοντα. Σε περιπτώσεις μεταναστευτικών ομάδων στην Ελλάδα (π.χ. Αλβανοί) δείχτηκε ότι οι δεσμοί υποχρέωσης/ φροντίδας μεταξύ των μελών της οικογένειας είναι ισχυροί και περικλείουν ακόμη και τα μέλη της οικογένειας που μένουν στον τόπο προέλευσης.
Στο θεσμικό σύστημα υγείας ενσωματώνονται άριστα αυτές οι άτυπες δομές φροντίδας. Με άλλα λόγια η αυστηρή ιατρικοποίηση και παροχή υπηρεσιών υγείας προς τον ασθενή θα ήταν δύσκολη έως και αδύνατη χωρίς την ύπαρξη των ανθρώπων του οικείου περιβάλλοντος που διαμεσολαβούν και στηρίζουν.
Στους επίσημους χώρους νοσηλείας, στους νοσοκομειακούς θαλάμους, εμπειρικά διαπιστώνεται η πραγματικότητα αυτή. Σε κάθε κλίνη υπάρχει ο/η ασθενής και ο/η συνοδός. Είναι οικείο πρόσωπο, συχνότερα σύζυγος, γονιός, αδερφός/ή. Αυτοί στους οποίους απευθύνεται το νοσηλευτικό προσωπικό, για ο,τιδήποτε σχετικό με τη νοσηλεία.
Οδηγίες για φάρμακα, εξετάσεις, θέματα υγιεινής και καθαριότητας, συμπαράσταση και ανακούφιση του πόνου του ασθενούς... Κούραση, βαρυγκώμια και εντάσεις από το δυσανάλογο φόρτο. Το ιερό καθήκον της φροντίδας υπερέχει, ωστόσο. Από μια ψυχαναλυτική ματιά, ίσως μαρτυρά και τον τρόμο μπροστά στην ιδέα της εγκατάλειψης του δικού μας ανθρώπου...
Στους θαλάμους διαδραματίζονται οι μικρόκοσμοι με τις μικροϊστορίες τους. Σ’ αυτόν τον μικρό χώρο, σαν θεατρική σκηνή, κυριαρχεί η αφήγηση της ασθένειας, της φθοράς ή και του αναπόφευκτου θανάτου. Αφηγητές, κυρίως οι συνοδοί, τα οικεία πρόσωπα, συνδέουν το παρελθόν, παρόν και μέλλον της οικογένειας γύρω από τα συμβάντα μιας ασθένειας και τα καθήκοντα της φροντίδας.
Οι ρόλοι που ταιριάζουν είναι αυτού που φροντίζει, υποφέρει, θυσιάζεται, παιδεύεται. Η ιστορία της οικογένειας πλάθεται καθώς ξετυλίγεται το γενεαλογικό δέντρο των νοσημάτων των μελών της. Εφήμερες και χρόνιες ταλαιπωρίες, ανεκδοτολογικές αφηγήσεις για γιατρούς, νοσοκομεία, θεραπείες....
«πρωτοπαρουσιάστηκε πριν χρόνια... στην αρχή ήταν καλά, μετά όμως...», «έχουμε ξοδέψει μια περιουσία», «οι γιατροί του έδιναν μόλις ένα μήνα ζωής, εγώ τον κράτησα», «έχουμε βασανιστεί... αλλά με τη βοήθεια της Παναγίας...»
Στις αίθουσες νοσηλείας, χώρος και χρόνος αποκομμένοι από την καθημερινότητα της πόλης. Ετεροτοπίες κατάλληλες για ασκήσεις στη διαχείριση του πόνου, της φθοράς, της απώλειας που πασχίζουμε όλοι να εξοβελίσουμε από την κανονική ζωή. Η Φουκωικής έμπνευσης ετεροτοπία συνιστά τον τόπο/χρόνο του έτερου, του διαφορετικού, του μη “κανονικού”, που ορίζεται από – όσο και νοηματοδοτεί – τα κυρίαρχα χωροχρονικά πλαίσια: έτσι, μπορεί να ιδωθεί και ως “πέρασμα” –όπως ανάφερα στην αρχή του σημειώματος αυτού – που ανατροφοδοτεί τη σχέση μας με τον καθημερινό βίο. Το αν μας συμφιλιώνει με την ιδέα του αναπόφευκτου της ασθένειας, παραμένει ερώτημα ανοιχτό...
Λογής λογής άνθρωποι, χαμηλά κοινωνικά στρώματα με μεσαία και– λίγο λιγότερο– ανώτερα, Έλληνες και αλλοδαποί, μετανάστες αλλά και τουρίστες, συναντώνται εφήμερα στους θαλάμους νοσοκομείων: με την κοινή μοίρα μιας κακής συγκυρίας, το δράμα ή την ελπίδα, και τη μόνιμη επωδό: «για τους ανθρώπους είναι αυτά».
[9/7/2016]
Σημείωση
Οι εικόνες του άρθρου είναι από την έκθεση “Living/Loss: The Experience of Illness in Art”, The Lewis Glucksman Gallery, University College Cork (http: //www.glucksman.org/LivingLoss.html), 23 Νοεμβρίου 2012- 10 Μαρτίου 2013. Η έκθεση ήταν ένα εγχείρημα προσέγγισης της αρρώστιας, της φροντίδας και της θεραπείας μέσα από την τέχνη. Στην έκθεση μεταξύ άλλων συμμετείχε ο Damien Hirst με τη δημιουργία του Last Supper, σειράς 13 μεταξοτυπιών που απεικονίζουν συσκευασίες φαρμάκων. Στη θέση των ονομασιών τους έχει βάλει ονόματα φαγητών. Έργο τού 1999, εκφράζει κάποιες από τις ανησυχίες του γνωστού ως προβοκάτορα σήμερα καλλιτέχνη γύρω από τη σχέση θρησκείας και επιστήμης (σημειολογικές αναφορές: ο τίτλος της σειράς «Μυστικός Δείπνος», και ο αριθμός των φαρμάκων/ έργων: 13 που παραπέμπει στον αριθμό των συμμετεχόντων)
