Βασιλική Παπαγεωργίου
Κοινωνική Ανθρωπολόγος
Μεταδιδακτορική ερευνήτρια, Παν/μιο Αιγαίου
Σε μια εποχή που η δημόσια σφαίρα διαμορφώνεται από τη γρήγορη και αποσπασματική γνώση και ενημέρωση των smartrphones και της τεχνητής νοημοσύνης, με την αντίστοιχη ταχύτητα της συνεχούς ροής εικόνων και λόγου, δημιουργείται η εντύπωση ότι διακινείται ένας πλουραλισμός απόψεων, μια χαώδης και απροσδιόριστη κατάσταση που ταιριάζει στη μεταμοντέρνα περιφρόνηση των “μεγάλων αφηγήσεων” και ιδεολογιών.
Αλλά, θα ήταν αφελές να πιστέψουμε ότι το έργο της παραγωγής ιδεολογίας έχει εγκαταλειφθεί από τους κυρίαρχους του παιχνιδιού. Αντίθετα θα το αναζητήσουμε στους διαφορετικούς τόπους και στους ποικίλους τρόπους με τους οποίους εμφανίζεται.
Από τη σχολική εκπαίδευση και τα εκπαιδευτικά προγράμματα, την εταιρική κουλτούρα και τη διαφήμιση, το σχεδιασμό των πόλεων και τις πολιτικές εξαγγελίες για τη νέα κοινωνική πολιτική, ο αγώνας για τις κυρίαρχες αναπαραστάσεις του κοινωνικού κόσμου και την παραγωγή του κυρίαρχου και έγκυρου λόγου όχι μόνο δεν έχει σταματήσει αλλά οξύνεται. Με την τέχνη μάλιστα της συγκάλυψης είναι δύσκολο να διακρίνει κανείς τα διακυβεύματα κάθε φορά, τις ταξικές δυνάμεις που τα εκπροσωπούν και τα ειδικά συμφέροντα που υποστηρίζουν.
Αυτή η τέχνη της συγκάλυψης είναι ακριβώς που χρησιμοποιείται για να θεμελιώσει τον ισχυρισμό της εξαφάνισης των ιδεολογικών και, κατά συνέπεια, ταξικών συγκρούσεων, με τη φενάκη της συναίνεσης. Και δεν υπάρχει πιο εκφραστικός τόπος για όλα αυτά, από τα μορφώματα του είδους των δεξαμενών σκέψης (think tanks), ή των φόρουμ συζητήσεων, που συναθροίζουν “ηγετικές” προσωπικότητες από όλους τους χώρους, με το φιλόδοξο στόχο του σχεδιασμού της πορείας της χώρας.
“The Meeting Table of the Board of Directors”/Jacqueline Hassink, BNP Paribas, από τη σειρά / from the series The Table of Power 2, 2009-11. Capitalist Realism, Συντελεσμένο Μέλλον | Παρελθόν Διαρκείας, Future Perfect | Past Coninuous, 2018, Εκδόσεις Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Μουσείο Φωτογραφίας θεσσαλονίκης, επιμέλεια Πηνελόπη Πετσίνη
Το Οικονομικό Φόρουμ των Δελφών (Delphi Economic Forum), για παράδειγμα, είναι αντιπροσωπευτικό μιας τέτοιας τάσης παραγωγής ιδεολογίας, καθώς με τη συνολική του δράση και παρουσία, για δέκατη χρονιά φέτος, αποτελεί έναν κατ’ εξοχήν θεσμό που επικυρώνει, εγκαθιδρύει και επιβάλλει τις πλέον νομιμοποιημένες (επικυρωμένες) κατηγορίες πρόσληψης της κοινωνικής πραγματικότητας. Ο οργανισμός φόρουμ Δελφών έχει σκοπό «την προώθηση καινοτόμων ιδεών για βιώσιμη και ανταγωνιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου». Αναπτύσσει συνεργασίες με διεθνείς και ευρωπαϊκούς θεσμούς, ακαδημαϊκά ιδρύματα και ερευνητικά κέντρα, με ΜΜΕ, ενώ, ανάμεσα στους χορηγούς του, συναντάμε τράπεζες και χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, ενεργειακές εταιρείες, εταιρείες συμβούλων και νομικές εταιρείες.
Η βασική του δραστηριότητα είναι η διοργάνωση του ετήσιου συνεδρίου στους Δελφούς, ενός φόρουμ ιδεών που συγκεντρώνει “επίλεκτους”, ηγετικές δηλαδή προσωπικότητες, σύμφωνα με την κατεστημένη γλώσσα, πολιτικούς, επιχειρηματίες, εκπρόσωπους επενδυτικών κεφαλαίων, διευθυντικά στελέχη, αναλυτές, αλλά, και επιστήμονες, ακαδημαϊκούς, διανοούμενους. Οι προσκεκλημένοι συζητούν πάνω σε θεματικές που αφορούν την ανάπτυξη, την πορεία της χώρας, τη διακυβέρνηση, μοντέλα διαχείρισης και αειφορίας, τη γεωπολιτική και το μέλλον του κόσμου και άλλα σχετικά.
Παρότι το φόρουμ φέρει τη μορφή διαλόγου, ανταλλαγής ιδεών και απόψεων ετερόκλητων και ποικίλων, στην ουσία, προκύπτει από το περιεχόμενο και το πνεύμα των εισηγήσεων και των συζητήσεων που το πλαισιώνουν, ότι έχει κοινές ορίζουσες, έναν συνδετικό ιδεολογικό κορμό σύγκλισης. O προσανατολισμός του συνηγορεί υπέρ ενός συγκεκριμένου μοντέλου ανάπτυξης που υπηρετεί την εφαρμογή του νεοφιλελεύθερου προγράμματος και παράγει αντίστοιχα έναν λόγο (discourse) περί νεοφιλελευθερισμού, που μεταμφιέζει την καπιταλιστική πραγματικότητα σε κατάσταση διαχείρισης ευκαιριών και προκλήσεων. Αυτό δεν αποτελεί ασφαλώς ένα αυθαίρετο συμπέρασμα, αλλά προκύπτει από την επισκόπηση του συνόλου του υλικού που διατίθεται ηλεκτρονικά από τη σελίδα του φόρουμ και, κυρίως, από το οπτικοακουστικό υλικό στο κανάλι του στο YouTube (https://def-x.delphiforum.gr/).
Όπως είδαμε και στο φετινό δέκατο φόρουμ (διεξήχθη από 9 ως 12 Απριλίου στους Δελφούς με κεντρικό θέμα υπό τον τίτλο Ανακατατάξεις- Realignments), αυτό αποτέλεσε πλατφόρμα για την προώθηση πολιτικών που εστιάζουν στην προσέλκυση επενδύσεων, την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας και την προσαρμογή της οικονομίας στα ιδιωτικά επενδυτικά κεφάλαια, με την ελαχιστοποίηση της κρατικής παρέμβασης και την προτεραιότητα στις απαιτήσεις της αγοράς. Το κράτος εμφανίζεται σε ρόλο μεσάζοντα για τις ιδιωτικές πρωτοβουλίες, είτε αφορούν επενδύσεις, είτε φιλανθρωπίες, είτε δράσεις της λεγόμενης εταιρικής υπευθυνότητας και τις παρεμβάσεις των εταιρειών ή ιδρυμάτων σε τομείς όπως η εκπαίδευση και η υγεία, οι οποίες μάλιστα προβάλλονται ως καινοτόμες και σωτήριες.
Αξίζει να υπογραμμιστεί, εξάλλου, πως η γλώσσα του μάρκετινγκ κυριαρχεί εδώ, προκειμένου να καταδειχτεί ένα είδος κοινωνικών σχέσεων και πρακτικών που προσιδιάζει στο νεοφιλελεύθερο καθεστώς. Στο πλαίσιο αυτό ο πολίτης συχνά αντιμετωπίζεται ως “πελάτης”, του οποίου οι ανάγκες (π.χ. για τραπεζικά προϊόντα) πρέπει να “προβλεφθούν” και να ικανοποιηθούν. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός εμφανίζεται υπό το πρίσμα ενός τεχνοκρατικού ντετερμινισμού, λόγος (discourse) που κατασκευάζει την τεχνολογία ως ουδέτερη δύναμη ή/και μετασχηματιστικό παράγοντα, και υπονοεί ότι προσφέρεται ως δημόσιο αγαθό απλόχερα για το κοινωνικό όφελος. Εξάλλου, «η μηχανή απλά μπορεί να κάνει περισσότερα από ό,τι ο άνθρωπος», χαρακτηριστικά ακούμε ceo τράπεζας να λέει σε σχετικό πάνελ, ο οποίος στη συνέχεια αποφαίνεται ότι «η δύναμη των μηχανών δεν είναι καινούργια. Το οκτάωρο τι ήταν; επειδή κατέβαιναν οι άνθρωποι στους δρόμους και κάνανε μεγάλους αγώνες για να το πάρουν; Δεν ήταν κι επειδή υπήρχαν οι τεχνολογικές επαναστάσεις οι οποίες το βοήθησαν;»
Παράλληλα, παρατηρούμε ότι εμφανίζονται με μεγάλη συχνότητα επιχειρήματα που πλέον αποτελούν κοινό τόπο, τουλάχιστον από την περίοδο της κρίσης του 2010 και ύστερα, σχετικά με την υποτιθέμενη “υστέρηση” της Ελλάδας και την “ελλειμματικότητά” της σε σύγκριση με την ευρωπαϊκή “κανονικότητα”. Το αίτημα που προτείνεται ως πανάκεια, είναι να προχωρήσουμε σε γρήγορες αλλαγές, να αντιμετωπίσουμε τις χρόνιες παθογένειες, να έρθουμε πιο κοντά σε ευρωπαϊκούς δείκτες και θεσμούς. Η Ευρώπη γίνεται μια μετωνυμία για την ανάπτυξη και την πρόοδο, που δεν αμφισβητείται, και για την οποία υπάρχει συναίνεση ως προς το περιεχόμενό της και την μελλοντική της εξέλιξη (π.χ. αίτημα για την αύξηση των αμυντικών δαπανών και για μια κοινή ευρωπαϊκή αμυντική πολιτική). Αυτά τα επιχειρήματα ενισχύονται από την εγκυρότητα μιας έρευνας (παρουσιάστηκε συγκεκριμένα η «World Values Survey: Η θέση της Ελλάδας στον παγκόσμιο χάρτη των αξιών, αντιλήψεων και πεποιθήσεων», σε συνεργασία με διαΝΕΟσις και ΕΚΚΕ) που καταδεικνύει ότι αξιακά υπολειπόμαστε στο βαθμό “ανοιχτότητας”, “κοσμικότητας” και “προοδευτικότητας” σε σχέση με τους Ευρωπαίους. Οι έρευνες του είδους θέτουν με τέτοιο τρόπο τα ερωτήματά τους, ώστε τα αποτελέσματά τους να επικυρώνουν συγκεκριμένες θέσεις, ενώ συχνά δημιουργούν σύγχυση με τον τρόπο που χρησιμοποιούν τις έννοιες (π.χ. “ανθρωπισμός”, “ταξική κανονικότητα”, “κοινωνικό κεφάλαιο”, “συντήρηση”/ “πρόοδος”) και εξάγουν συμπεράσματα.
Όλο αυτό το πλαίσιο που επιγραμματικά και ακροθιγώς σκιαγράφησα παραπάνω, δεν αφήνει χώρο για την παρουσίαση και προβολή εναλλακτικών τρόπων θεώρησης. Το αντίθετο, κατευθύνει μονοδιάστατα τον προσανατολισμό της συζήτησης σε συγκεκριμένες αναπαραστάσεις και ερμηνείες του κοινωνικού κόσμου, που περιλαμβάνουν τις συμφέρουσες προς την κυρίαρχη τάξη επινοήσεις προβλημάτων προς επίλυση/ προσφερόμενων λύσεων (π.χ. διαρθρωτική ανεργία/ χάσμα δεξιοτήτων). Με τη μεθοδευμένη ισχύ αυτού του λόγου συνολικά, ασκείται μια συμβολική βία που λογοκρίνει παρεμβάσεις κριτικής θεώρησης του κοινωνικού και αμφισβήτησης του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης, σύστοιχου με τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό. Κυρίως όμως, επινοείται η γλώσσα – οι λέξεις, οι όροι και οι έννοιες – που επικυρώνεται ως κατάλληλη για την άσκηση αυτής της συμβολικής κυριαρχίας και δημιουργείται ένα κοινό πλαίσιο συνεννόησης και πρωτίστως συναίνεσης.
Δια της “αυθεντίας” του, το φόρουμ (ή οποιοσδήποτε ομόλογος θεσμός παραγωγής έγκυρου λόγου, όπως μεγάλοι πολιτιστικοί οργανισμοί, όμιλοι, δίκτυα ερευνών, τελετές βραβεύσεων κ.λπ.), παρεμβαίνει δραστικά στον κοινωνικό κόσμο, επενεργώντας στην παράσταση του κοινωνικού κόσμου και στην κατασκευή κυρίαρχων αντιλήψεων. Η αυθεντία του θεσμού έχει με τη σειρά της βασιστεί στην αυθεντία των προσώπων (και των ισχυρών θεσμικών τους ρόλων ή θέσεων από τις οποίες εξαρτώνται), στα οποία (ο θεσμός) εκχωρεί το δικαίωμα, ή αλλιώς το αναγνωρισμένο προνόμιο, να μιλούν ως ειδήμονες (ή –με άλλους όρους εκφρασμένο– ως “ηγέτες” στους χώρους τους) για κάποιο θέμα. Εγκαθιδρύεται, έτσι, ως νομιμοποιημένη, αξιόπιστη και αδιαμφισβήτητη η θεώρηση του κοινωνικού κόσμου που προτείνει η κυρίαρχη τάξη και επιβάλλεται με τον αντίστοιχο λόγο (discourse) που το επιτυγχάνει αυτό.
Πηγή εικόνας: https://medium.com/@wordsinthebucket.com/the-rise-of-global-inequality-and-philanthrocapitalism-e740d7a2d83d
Τέτοιου είδους φόρουμ, είτε το εγχώριο των Δελφών που χρησιμοποίησα εδώ ως παράδειγμα, είτε παρεμφερή, όπως το παγκοσμίου κύρους και εμβέλειας Νταβός, έχουν αναλάβει, λοιπόν, τον αγώνα της υπεράσπισης του νεοφιλελεύθερου προτάγματος, με λόγο επιστημονικό και εχέγγυα αξιοπιστίας και αντικειμενικότητας, κηρύσσοντας με πάθος οτιδήποτε εξωραΐζει την καπιταλιστική πραγματικότητα (μιλώντας π.χ. για ανάκαμψη, ανθεκτικότητα, μεταρρυθμίσεις, καινοτομία κ.λπ.) και αναλαμβάνοντας τρόπον τινά ενός είδους “δημόσιες σχέσεις” στις υπηρεσίες του καπιταλισμού. Καταλαμβάνοντας ιδεολογικά τη δημόσια σφαίρα, συχνά οικειοποιούνται λέξεις και έννοιες που τις αποπλαισιώνουν, αφαιρώντας το συμβολικό τους βάρος ή με χαλαρή αναλυτική ακρίβεια. Το ίδιο έργο ασκούν παρόμοιοι οργανισμοί ή θεσμοί όπως αναφέρθηκε, δημιουργώντας “χώρους” εκτόνωσης των εντάσεων και αποδοχής του κυρίαρχου, εξομάλυνσης, απώλειας των εμβριθών κατανοήσεων της κοινωνικής πραγματικότητας και της ταξικής συνείδησης. Κατασκευάζουν τεχνηέντως “χώρους” του διαλόγου –που συμφέρει τους κυρίαρχους– της συναίνεσης και της καλής θέλησης. Στη συνέχεια είναι πολύ δύσκολο να καταπολεμηθεί η κυρίαρχη “δόξα” (σύμφωνα με τον Μπουρντιέ, αδιαμφισβήτητη αλήθεια, κυρίαρχη εσωτερικευμένη πεποίθηση), και να αρθρωθούν, βρίσκοντας χώρους έκφρασης και εκπροσώπησης, οι ενάντιοι λόγοι αντίστασης και κριτικής ανατροπής. Κάθε τέτοιος λόγος είναι εύκολα καταδικασμένος να λογοκριθεί και να αντιμετωπιστεί ως παρασιτική παρέμβαση εις βάρος του “συλλογικού καλού”.
[25/4/2025]
Σημείωση
Για τα θέματα που αναπτύσσονται στο παρόν (θεσμοί, εγκυρότητα, κυριαρχία, συμβολική εξουσία, λογοκρισία, παράσταση του κοινωνικού κόσμου, κλπ), βλ. το έργο του κορυφαίου Γάλλου κοινωνιολόγου Πιέρ Μπουρντιέ, Γλώσσα και συμβολική εξουσία, Εκδόσεις: Καρδαμίτσα, μετάφραση Κική Καψαμπέλη, 1999. Βλ. επίσης παλιότερο κείμενό μου, (2012), Βασιλική Παπαγεωργίου, “Έγκυρος λόγος και συμβολική εξουσία”, αναδημοσίευση εδώ: https://independent.gr/άρθρα/public-culture-online/έγκυρος-λόγος-και-συμβολική-εξουσία
