Εισαγωγή: Η φύση ενός περίπλοκου πολιτιστικού ζητήματος στην Ελλάδα στη σύγχρονη εποχή
Διανύοντας στον 21ο αιώνα βιώνουμε βαθύτατες αλλαγές σε κοινωνικό, πολιτιστικό, θρησκευτικό και – πλέον - οικονομικό επίπεδο. Η ελληνική κοινωνία, όπως και οι περισσότερες δυτικές, μεταλλάσσεται πολλαπλώς και λόγω των προσφυγικών ροών με την εθνική ιδεολογία που παλιότερα κυριαρχούσε, πλέον τώρα να αναπροσδιορίζεται. Χιλιάδες μετανάστες μουσουλμανικού κυρίως θρησκεύματος προσπαθώντας να ξεφύγουν από τα δεινά του πολέμου στην πατρίδα τους, έρχονται στην Ευρώπη με σκοπό να ξαναχτίσουν τις ζωές τους και να βιώσουν μια αξιοπρεπή ζωή.
Σε συνάρτηση με τα παραπάνω, το Οθωμανικό παρελθόν της Ελλάδας έρχεται σήμερα να μας θυμίσει πως η ιστορική μνήμη δεν γίνεται να αφοριστεί έτσι απλά στο όνομα ακραίων εθνικιστικών ιδεολογιών και πως θα ήταν δυνατό να αξιοποιηθεί στην εκπαιδευτική προσπάθεια που καλείται το ελληνικό κράτος να καταβάλλει, προκειμένου να συμπεριλάβει στου κόλπους του το διαφορετικό πολιτιστικά και θρησκευτικά στοιχείο. Αλλά ποια ήταν και είναι η κατάσταση του πλούτου των μνημείων που μας άφησαν πίσω τους οι Οθωμανοί; Ποια θα πρέπει να είναι η στάση του σημερινού Έλληνα απέναντι σε αυτά; Για ποιον λόγο καλούμαστε εντέλει να προστατεύσουμε και να συντηρήσουμε τα υλικά τεκμήρια ενός λαού που γίνεται αντιληπτός με αρνητικό πρόσημο από τον μέσο Έλληνα και η Τουρκοκρατία παρουσιάζεται ιστορικά στο συλλογικό θυμικό με τα πιο μελανά χρώματα; Ποια θα πρέπει επίσης να είναι η επίσημη θέση της Εκκλησίας απέναντι σε μια δύσκολα προβαλλόμενη και «ετερογενή» κληρονομιά; Αυτά και άλλα παρόμοια ερωτήματα θα προσπαθήσω να θίξω στο παρόν άρθρο μου προβληματίζοντας παράλληλα τον κάθε καλοπροαίρετο αναγνώστη.
Το βασικό σκεπτικό που το άρθρο αυτό θα ακολουθήσει συμπυκνώνεται στο ότι η ιστορική πορεία της Ελλάδας δεν πέρασε κατευθείαν από την εποχή της αρχαιότητας στη σύγχρονη. Παρεμβλήθηκαν πολλές διαφορετικές πολιτιστικά περίοδοι με την καθεμία της να αφήνει το δικό της σημαντικό αποτύπωμα σε αυτόν τον τόπο. Με δεδομένο αυτό, δεν νομίζω ότι μπορούμε να κρίνουμε εξ’ ολοκλήρου αρνητικά την περίοδο των τεσσάρων αιώνων Οθωμανικής υποτέλειας, καθώς κάτι τέτοιο νομίζω πως θα ήταν άδικο και για την πολιτιστική μας ταυτότητα, αλλά και για το ποικίλο πολιτιστικό φορτίο που αφέθηκε πίσω, είτε αυτό ανιχνεύεται γλωσσικά, είτε θρησκευτικά ή πολιτιστικά. Άλλωστε, διαχρονικά ποικίλοι τρόποι κοσμοαντίληψης και κουλτούρας πάντα αλληλοεπιδρούσαν και ο άνθρωπος βρισκόταν υπό την άμεση ή έμμεση επιρροή ενός κλίματος διαπολιτισμικής ζύμωσης. Αυτό ακριβώς συνέβη και κάτω από την Οθωμανική κυριαρχία σε επίπεδο νοοτροπίας, ηθών και εθίμων, τέχνης , μουσικής κ.τ.λ. 1
1 Ρόκας, Εμμανουήλ Απόστολος, Οθωμανικά μνημεία της Αθήνας: Ιστορία, Πολιτιστική Ετερότητα και Ανθρώπινα Δικαιώματα, σ. 8, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία: Αποθετήριο «ΠΕΡΓΑΜΟΣ» (https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/2931574#contents)
Τεμένη, κρήνες, ιεροδιδασκαλεία, ξενώνες, γέφυρες, αρχοντικά, χαμάμ, οχυρωματικά έργα κ. ά. αποτελούν μερικές μόνο εκφάνσεις του πολιτισμού που μας άφησαν οι Οθωμανοί, με το κτίσιμο των μνημείων αυτών – είτε πρόκειται για κοσμικά, είτε για θρησκευτικά κτίρια - να ξεκινά πριν την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης από των Μωάμεθ τον Πορθητή τον 15ο αιώνα και να εκτείνεται μέχρι τις αρχές του 20ου, οπότε και ενσωματώνονται στον εθνικό κορμό οι τελευταίες περιοχές του που βρίσκονταν υπό τους Οθωμανούς. Σαφώς η χρονολογία ενσωμάτωσης παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην διατήρηση των μνημείων, καθώς όσο πιο αργά μια περιοχή ενσωματώνεται, τόσο πιο πολλά Οθωμανικά μνημεία σώζονται.
Κατά τον 15ο και 16ο αιώνα σουλτάνοι, αξιωματούχοι του κράτους ή μέλη της σουλτανικής οικογένειας ήταν συνήθως οι χορηγοί των μνημείων, χωρίς να απουσιάζουν ούτε οι χριστιανοί που κατείχαν πολιτική ισχύ και επίσης μπορούσαν να έχουν τον ρόλο του προστάτη και του κτήτορα. Αξίζει μάλιστα να αναφερθεί πως η Οθωμανική κουλτούρα στα Βαλκάνια μετά την μουσουλμανική επικράτηση αποτελούσε την πιο υψηλή κουλτούρα για όποιον επιθυμούσε να ανέλθει στα υψηλότερα διοικητικά ή στρατιωτικά κλιμάκια της ιεραρχίας, με τις ομοιότητες ενός μνημείου στις διάφορες πόλεις – όσο απομακρυσμένες και να ήταν μεταξύ τους – να είναι εμφανείς.2
2. Ρόκας, Εμμανουήλ Απόστολος, Οθωμανικά μνημεία της Αθήνας: Ιστορία, Πολιτιστική Ετερότητα και Ανθρώπινα Δικαιώματα, σ. 21, 28 – 29, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία: Αποθετήριο «ΠΕΡΓΑΜΟΣ» (https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/2931574#contents)
Η αντιμετώπιση των Οθωμανικών μνημείων στον ελλαδικό χώρο
Στον ελλαδικό χώρο κτίζονταν κοινωφελή Οθωμανικά κτίρια επί πέντε περίπου αιώνες (14ος – 20ος αιώνας), με πολλές πόλεις να βρίσκονταν κοντά σε μεγάλα διοικητικά κέντρα του κράτους, και επομένως ο μουσουλμανικός οικιστικός χαρακτήρας τους να ήταν πιο έντονος συγκριτικά με άλλες. Πολλά κτίρια υπέστησαν αλλαγές και επεμβάσεις μέσα στον χρόνο, με αρχαία ακόμα μνημεία όπως είναι ο Παρθενώνας να μην ξεφεύγουν από αυτή την συγκυρία. Οι σχετικές γραπτές πηγές πληροφόρησης είναι ελάχιστες και ως εκ τούτου τα επιστημονικά πορίσματα βασίζονται κυρίως σε επιτόπια έρευνα, ενώ σε πολλές περιπτώσεις οι επεμβάσεις που συντελούνται δεν καταγράφονται.
Είναι αυτονόητο πως με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους και κάτω από τις επιρροές των εθνικιστικών ιδεών που επικράτησαν στην Ευρώπη κατά τον 18ο και 19ο αιώνα, πολλά υλικά τεκμήρια του παρελθόντος που δεν «ταίριαζαν» στην επίσημη ιδεολογία του, καταστράφηκαν, με τους τόπους λατρείας να μπαίνουν πρώτοι στο στόχαστρο. Κτητορικές επιγραφές και άλλα καλλιτεχνικά στοιχεία που βοηθούσαν στην αναγνώριση των Οθωμανικών μνημείων μεταφέρονται σε μουσεία ή αυλές, με τον κινητό εξοπλισμό τζαμιών να αφαιρείται, οι διακοσμητικές τους λεπτομέρειες να απομακρύνονται και τοιχογραφίες με αραβουργήματα που ακόμα διατηρούνται σε πολύ καλή να κατάσταση να επιχρίονται. Επιπλέον, άλλα κτίρια καταστρέφονται τμηματικά, ενώ οι πιο ευπαθείς κατηγορίες τους κατεδαφίζονται εξ αρχής.
Κατά την διάρκεια εθνικιστικών μάλιστα εξάρσεων, όπως ήταν η περίοδος διακυβέρνησης των Συνταγματαρχών, ξεσπούν καινούργια κύματα αφανισμού, χωρίς όμως να απουσιάζουν και οι φωτισμένες φωνές διαμαρτυρίας που λαμβάνουν θέση υπέρ της διατήρησης των μνημείων.
Το Μενδρεσέ Τζαμί στη Βέροια
Πέραν του ανθρώπινου παράγοντα, φυσικές καταστροφές κατά καιρούς, όπως κεραυνοί, σεισμοί ή πλημμύρες, συμπληρώνουν τις φθορές ή και αποτελούν αφορμές για περισσότερες. Σε πολεμικές περιόδους πάλι αφαιρείται το μολύβι από τον τρούλο πολλών τζαμιών, προκειμένου να πουληθεί, ενώ κατά την διάρκεια εργασιών εκσυγχρονισμού των πόλεων (διάνοιξη για παράδειγμα οδικών δικτύων) πολλά Οθωμανικά αρχιτεκτονικά αριστουργήματα (και όχι μόνο) μερικώς ή ολικώς καταστρέφονται. Όσα δεν γίνεται απλά να εξαλειφθούν στεγάζουν εμπορικά καταστήματα ή αφήνονται στην μοίρα τους, με τις σημαντικές βλάβες που έχουν υποστεί ή την συνολική δυσκολία επισκευής τους να συνεπικουρούν στις αιτίες της μη άμεσης διάσωσης.
Προσπάθειες διατήρησης και διάσωσης
Στις πρώτες πολεοδομικές μελέτες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης τα Οθωμανικά μνημεία αντιμετωπίζονταν σαν κατάλοιπα του παρελθόντος που αξίζει να συντηρηθούν στο μέλλον λόγω της νέας χρήσης για την οποία προσφέρονταν και λόγω της πολιτιστικής ετερότητάς τους, με μεγάλους αρχιτέκτονες όπως ήταν ο Σταμάτης Κλεάνθης να τάσσονται υπέρ της διατήρησής τους. Συν τω χρόνω παρ’ όλα αυτά, ξεκίνησε η διατήρηση μόνο όσων Οθωμανικών μνημείων δεν αποτελούσαν «κώλυμα» για την επίσημη ιδεολογία του κράτους ή όσα μπορούσαν να αλλάξουν χρήση. Το αρμόδιο υπουργείο προέβη στην αναγνώριση της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής αξίας των Οθωμανικών καταλοίπων, χωρίς όμως πάντα να υπάρχει η κατάλληλη μελέτη και χωρίς να μην σώζονται την τελευταία κυριολεκτικά στιγμή από την κατεδάφιση.
Από τα τέλη μάλιστα του 20ου αιώνα η όλη προσπάθεια διάσωσης γίνεται όλο και πιο συστηματική και επίσημη με την συμβολή και διεθνών πολιτιστικών οργανισμών όπως είναι το I.C.O.M.O.S. Πληροφορίες παρέχονται από τις περιγραφές εικόνων, τους χάρτες, την προξενική αλληλογραφία, τα κείμενα περιήγησης κ. ά. που μας έχουν σωθεί, με τον κύριο όμως όγκο των Οθωμανικών αρχείων να βρίσκεται στην Τουρκία (και να είναι προσιτός κυρίως από Τούρκους μελετητές), με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται δυσκολίες στο όλο επιστημονικό έργο. Αξίζει να αναφερθεί πως ως το 2002 είχαν κηρυχθεί διατηρητέα περισσότερα από 400 Οθωμανικά μνημεία . 3
3 Ρόκας, Εμμανουήλ Απόστολος, Οθωμανικά μνημεία της Αθήνας: Ιστορία, Πολιτιστική Ετερότητα και Ανθρώπινα Δικαιώματα, σ. 75 – 79, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία: Αποθετήριο «ΠΕΡΓΑΜΟΣ» (https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/2931574#contents)
Το Νερατζέ Τζαμί στο Ρέθυμνο (σήμερα χρησιμοποιείται σαν Ωδείο)
Επίλογος
Στον απόηχο της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος το περασμένο καλοκαίρι, οπωσδήποτε δεν πρέπει να προβούμε σε ανάλογες ανούσιες πρακτικές έναντι των όσων Οθωμανικών μνημείων μας έχουν απομείνει και συντηρούνται. Δεν πρέπει να λησμονείται πως η αισθητική αξία ενός έργου τέχνης, η μνήμη που μεταφέρεται και ο τουρισμός που θα αναπτυχθεί γύρω από αυτό αποτελούν τους βασικότερους λόγους ίσως για τους οποίους το κάθε κράτος πρέπει να μεριμνήσει ώστε οι επόμενες γενιές να μάθουν μέσα από την ιστορία τους τις πολύ βασικές και παρεξηγημένες έννοιες σήμερα του σεβασμού, της αξίας, της ανοχής και της διαφορετικότητας.
ΠΗΓΗ
Ρόκας, Εμμανουήλ Απόστολος, Οθωμανικά μνημεία της Αθήνας: Ιστορία, Πολιτιστική Ετερότητα και Ανθρώπινα Δικαιώματα, Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία: Αποθετήριο «ΠΕΡΓΑΜΟΣ» (https://pergamos.lib.uoa.gr/uoa/dl/frontend/el/browse/2931574#contents)
ΠΗΓΗ ΕΙΚΟΝΩΝ
http://history-pages.blogspot.com/2012/02/blog-post_09.html
