Επιμέλεια Χρήστος Τσαντής http://christostsantis.wordpress.com
Μισέλ Φουκώ «Η Ιστορία της Τρέλας»:
Η μεγάλη εγκάθειρξη
Η Αναγέννηση ελευθέρωσε τις φωνές της τρέλας, μα είχε κιόλας δαμάσει τη βία τους. Η κλασική εποχή θα τη φιμώσει, πραξικοπηματικά, με μια παράξενη χειρονομία.
Γνωρίζουμε ότι τον 17ο αιώνα είχαν δημιουργηθεί μεγάλα ιδρύματα εγκάθειρξης, όπου ο ένας στους εκατό κατοίκους του Παρισιού είχε βρεθεί κλεισμένος, έστω και για λίγους μήνες στη ζωή του. Εξίσου καλά γνωρίζουμε ότι η απολυταρχική εξουσία είχε κάνει συχνά χρήση βασιλικών ενταλμάτων σύλληψης και αυθαίρετων μέτρων φυλάκισης. Μας είναι όμως λιγότερο γνωστό τί είδους νομική συνείδηση μπορούσε να υποκινεί τέτοιες μεθόδους. Από τη εποχή του Pinel, του Tuke, του Wagnitz, γνωρίζουμε ότι επί ενάμισι αιώνα οι τρελοί έμπαιναν συχνά υπό περιορισμό σε τέτοια ιδρύματα, κι ότι μια μέρα θα τους ανακαλύψουμε στο Γενικό Νοσοκομείο, μες τα μπουντρούμια των κάτεργων...
Ο Pinel κι η ψυχιατρική του 19ου αιώνα τους τρελούς θα τους βρούνε μέσα σε τέτοια ιδρύματα, κι ας μη το λησμονάμε, μέσα σ' αυτά θα τους αφήσουν, όχι όμως και δίχως να καυχώνται ότι τάχα τους «απελευθέρωσαν».
Από τα μέσα του 18ου αιώνα, η τρέλα συνδέθηκε με τη βασιλεία αυτή των ιδρυμάτων εγκάθειρξης κι ακόμα περισσότερο, με τη χειρονομία που την τέτοια εγκάθειρξη την όριζε ως φυσικό χώρο της τρέλας.
Μια ημερομηνία μπορεί να σταθεί ενδεικτική: 1656, χρονιά που εκδίδεται το διάταγμα για την ίδρυση του Γενικού Νοσοκομείου, στο Παρίσι. Με μια πρώτη ματιά μοιάζει ότι πρόκειται για μια νέα μεταρρύθμιση, για μια διοικητική αναδιάρθρωση. Διάφορα ιδρύματα που ήδη υπάρχουν, ενώνονται κάτω από κοινή διοίκηση...
Όλα αυτά προσφέρονται τώρα στους φτωχούς του Παρισιού, «όλων των φύλων, ηλικιών και καταγωγής, έχουν δεν έχουν επάγγελμα και σ' όποια κατάσταση κι αν βρίσκονται, σε γέρους, ανάπηρους, άρρωστους, ακόμη και σε ανίατους». Μ' αυτόν τον τρόπο βρίσκουν στέγη και τροφή τόσο εκείνοι που πηγαίνουν από μόνοι τους, όσο κι εκείνοι που μεταφέρθηκαν με επέμβαση της βασιλικής ή της δικαστικής εξουσίας...
Απαρχής, ένα πράγμα είναι σαφές: Το Γενικό Νοσοκομείο δεν είναι ένα ιατρικό ίδρυμα. Η δομή του είναι μάλλον μισό-νομική, είναι ένα είδος διοικητικής υπόστασης που, πλάι στις ήδη καθορισμένες εξουσίες της και ξέχωρα από εκείνες των δικαστηρίων, μπορεί κι αυτή ν' αποφασίζει, να καταδικάζει και να εκτελεί αποφάσεις. «Γα το λόγο αυτό οι διευθυντές θα έχουν στη διάθεσή τους φυλακές, πασσάλους, λαιμαριές και μπουντρούμια στο εν λόγω Γενικό Νοσοκομείο και θα τα χρησιμοποιούν αποκλειστικά κατά τη χρήση τους, χωρίς επιπλέον να μπορεί κανείς να εφεσιβάλλει αποφάσεις τους για πρόσωπα που διαμένουν εντός του νοσοκομείου»...
Το ίδρυμα αυτό είναι καθαρό δημιούργημα της τάξης που προσπαθούν να επιβάλουν στη Γαλλία η μοναρχία και οι αστοί, που την εποχή αυτή οργανώνονται σαν κατεστημένο. Εξαρτάται άμεσα από τη βασιλική εξουσία, που απλά το τοποθετεί κάτω από την εξουσία της αστικής διοίκησης...
Το φαινόμενο αποκτά διαστάσεις ευρωπαϊκές. Η επικράτηση της απόλυτης μοναρχίας και η ζωηρή καθολική Αναγέννηση στην εποχή της Αντί-μεταρρύθμισης, του δώσαν στη Γαλλία έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα όπου η εξουσία συγκρούεται, αλλά και συνεργάζεται με την εκκλησία...
Στις γερμανόφωνες χώρες ιδρύονται τα αναμορφωτήρια, τα Zuchthausern.
Στην Αγγλία, οι ρίζες της εγκάθειρξης είναι παλιότερες. Μια πράξη του 1575, που αφορούσε ταυτόχρονα «στην τιμωρία των αγυρτών και στην ανακούφιση των φτωχών», θεσπίζει τη δημιουργία αναμορφωτηρίων, houses of correction, ενός τουλάχιστον σε κάθε κομητεία... Λίγα χρόνια αργότερα αποφασίζουν να επιτρέψουν τη λειτουργία ιδιωτικών επιχειρήσεων: δεν είναι ανάγκη πια να έχει κανείς επίσημη άδεια για ν' ανοίξει ένα νοσοκομείο ή ένα αναμορφωτήριο, μπορεί ο καθένας να το κάνει, κατά τη θέλησή του...
Οι Workhouses (οίκοι εργασίας, εργαστήρια και βιοτεχνίες που βοηθούν στη συντήρηση των αναμορφωτηρίων κι εξασφαλίζουν εργασία στους τροφίμους) χρονολογούνται από το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα.
Ποιά πραγματικότητα διακρίνουμε πίσω από το πλήθος των φτωχών, των ανέργων, και των τρελών που, σχεδόν από τη μια στιγμή στην άλλη, βρέθηκαν μαντρωμένοι κι αποκλεισμένοι απ' τον υπόλοιπο κόσμο, πιο αυστηρά κι από τους λεπρούς; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι μόνο το Γενικό Νοσοκομείο, λίγα χρόνια μετά την ίδρυσή του, στέγαζε 6.000 άτομα, 1% περίπου του πληθυσμού...
Η εγκάθειρξη, τούτο το μαζικό γεγονός που σημάδια του υπάρχουνε σε όλη την Ευρώπη του 17ου αιώνα, είναι μια υπόθεση «αστυνομίας». Αστυνομίας με την πολύ συγκεκριμένη έννοια που δίνουνε την κλασική εποχή στη λέξη αυτή, δηλαδή το σύνολο των μέτρων που καθιστούν την εργασία προσιτή και ταυτόχρονα υποχρεωτική, σε όσους στερούνται άλλους πόρους ζωής.
Οι σύγχρονοι του Colbert είχαν θέσει κιόλας το ερώτημα που θα διατυπώσει αργότερα ο Βολταίρος: «Τί, γίνατε μέλος της φρουράς του λαού και δεν έχετε μάθει ακόμη το μυστικό πώς ν' αναγκάζετε όλους τους πλούσιους να στρώνουν στη δουλειά όλους τους φτωχούς; Λοιπόν σίγουρα δεν είσαστε από τα σπουδαία στοιχεία της αστυνομίας».
Η εγκάθειρξη, πριν ακόμα αποκτήσει το ιατρικό νόημα της εισαγωγής σε ψυχιατρεία που της έδωσαν αργότερα, ή που τουλάχιστον μας αρέσει να της δίνουμε, είχε ελάχιστη σχέση με την φροντίδα της θεραπείας. Κείνο που την επέβαλε ήταν η προσταγή της εργασίας. Και το αίσθημα της φιλανθρωπίας μας πολύ θα ήθελε βέβαια να βρει ίχνη καλής θέλησης γύρω απ' την αρρώστια, εκεί που δεν βρίσκει δυστυχώς παρά τα σημάδια της κατακραυγής ενάντια στην αεργία...
Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο»:
Ο Dr. R. Price λέει στο Observations on Reversionary Payments, 6η έκδοση by W. Morgan, London 1805, τόμος ΙΙ, σελ. 159:
«Γενικά η κατάσταση των κατώτερων λαϊκών τάξεων χειροτέρεψε σχεδόν από κάθε άποψη, οι μικροί γαιοχτήτες και παχτωτές υποβιβάστηκαν στην κατάσταση μεροκαματιάρηδων και μισθωτών, ενώ ταυτόχρονα σε αυτή την κατάσταση έγινε πιο δύσκολο να βγάζουν το ψωμί τους»...
Οι βιομήχανοι κεφαλαιοκράτες, αυτοί οι νέοι κυρίαρχοι, ήταν με τη σειρά τους υποχρεωμένοι να εκτοπίσουν όχι μόνο τους συντεχνιακούς χειροτέχνες μαστόρους, μα και τους φεουδάρχες άρχοντες που κατείχαν τις πηγές του πλούτου. Από την πλευρά αυτή η άνοδός τους παρουσιάζεται σαν καρπός ενός νικηφόρου αγώνα ενάντια στην φεουδαρχική εξουσία και στα εξοργιστικά προνόμια της, καθώς κι ενάντια στις συντεχνίες και στα δεσμά που είχα βάλει οι συντεχνίες στην ελεύθερη ανάπτυξη της παραγωγής και στην ελεύθερη εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο. Οι ιππότες όμως της βιομηχανίας κατάφεραν να εκτοπίσουν τους ιππότες του ξίφους μόνο γιατί εκμεταλλεύτηκαν γεγονότα, για τα οποία ήταν τελείως αθώοι. Ανέβηκαν με μέσα εξίσου πρόστυχα με τα μέσα που ο Ρωμαίος απελεύθερος είχε κάποτε μετατραπεί σε αφέντη του κυρίου του...
Μόλο που τις πρώτες αρχές της κεφαλαιοκρατικής παραγωγής τις βρίσκουμε κιόλας σποραδικά στο 14ο και 15ο αιώνα σε μερικές πόλεις της Μεσογείου, η κεφαλαιοκρατική εποχή χρονολογείται μόλις από τον 16ο αιώνα και δω. Εκεί που κάνει την εμφάνισή της έχει συντελεστεί από καιρό η κατάργηση της δουλοπαροικίας κι από αρκετό καιρό έχει αρχίσει να σβήνει το πιο λαμπρό που έχει δώσει ο μεσαίωνας, η ύπαρξη κυρίαρχων πόλεων...
Στην Αγγλία η δουλοπαροικία είχε ουσιαστικά εξαφανιστεί στα τέλη του 14ου αιώνα. Η τεράστια πλειοψηφία του πληθυσμού αποτελούνταν τότε, κι ακόμα περισσότερο στο 15ο αιώνα, από ελεύθερους αγρότες που διαχειρίζονταν οι ίδιοι το νοικοκυριό τους, ανεξάρτητα από το ποιά φεουδαρχική ταμπέλα έκρυβε την ιδιοκτησία τους...
Η άμεση ώθηση για αυτό δόθηκε στην Αγγλία από τη άνθιση της μανυφακτούρας μάλλινων υφασμάτων στη Φλάντρα και από την αντίστοιχη ανατίμηση του μαλλιού. Την παλιά φεουδαρχική αριστοκρατία την είχαν καταβροχθίσει οι μεγάλοι φεουδαρχικοί πόλεμοι, ενώ η καινούργια ήταν τέκνο της εποχής της, για την οποία το χρήμα είναι η εξουσία όλων των εξουσιών. Έτσι η μετατροπή των χωραφιών σε προβατοβοσκές έγινε το σύνθημά της.
Ο Βάκων στην ιστορία του Ερρίκου Ζ´ λέει: «Την εποχή εκείνη (1489) πολλαπλασιάζονταν τα παράπονα για τη μετατροπή των χωραφιών σε βοσκές που μπορούν εύκολα να τις επιβλέπουν λίγοι τσοπάνηδες. Χτήματα που δίνονταν με νοίκι για ισόβια χρήση ή για έναν χρόνο προσαρτήθηκαν στα αρχοντικά χτήματα. Το αποτέλεσμα ήταν ο ξεπεσμός του λαού και η συνέπεια αυτού του ξεπεσμού-η παρακμή πόλεων και εκκλησιών»...
Μια καινούργια φοβερή ώθηση δέχθηκε η βίαιη απαλλοτρίωση των λαϊκών μαζών το 16ο αιώνα με τη μεταρρύθμιση και με την κολοσσιαία καταλήστευση των εκκλησιαστικών χτημάτων που την ακολούθησε. Τον καιρό της μεταρρύθμισης η καθολική εκκλησία ήταν φεουδαρχική ιδιοκτήτρια μεγάλου μέρους της αγγλικής γης. Η κατάργηση των μοναστηριών μετέτρεψε σε προλετάριους τους κατοίκους τους. Τα ίδια τα εκκλησιαστικά χτήματα στο μεγαλύτερο μέρος τους τα χάρισαν σε άρπαγες ευνοούμενους του βασιλιά ή τα πούλησαν σε εξευτελιστική τιμή σε κερδοσκόπους, παχτωτές και κατοίκους των πόλεων, που έδιωχναν κατά μάζες τους πρώην κληρονομικούς υποτελείς αγρότες και συνένωναν τα νοικοκυριά τους. Το εγγυημένο με νόμο δικαίωμα των εξαθλιωμένων αγροτών να παίρνουν ένα μέρος της δεκάτης των εκκλησιών τούς αφαιρέθηκε σιωπηρά...
Καρλ Μαρξ «Το Κεφάλαιο, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, Τόμος Πρώτος, Βιβλίο Ι, Το προτσές παραγωγής του Κεφαλαίου». Μετάφραση Παναγιώτης Μαυρομμάτης. Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή.
Μισέλ Φουκώ, «Η Ιστορία της Τρέλας», εκδόσεις Ηριδανός. Μετάφραση από τα γαλλικά: Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου.