του Αλέξη Γκλαβά. Αυγούστου ημέρα πρώτη. Πέντε και δέκα το απόγευμα. Βροχούλα ήρεμη, ποτιστική, απ' αυτή που χαίρεσαι να περπατάς και να την αφήνεις να σε μουσκεύει. Μόλις έχω επιστρέψει από το φαράγγι στου Φόρη. Η μπλούζα μου στάζει. Πηγαίνω προς το στεγασμένο κομμάτι του χώρου εστίασης ν' αλλάξω. Από-λυτη ησυχία. Μόνο το κουδουνάκι της Τζάκυ, της σκυλίτσας διακόπτει το μουρμουρη-τό των σταγόνων, έτσι καθώς τρέχει από το γρασίδι που μες στη βροχή βολτάριζε, να με υποδεχτεί.
Παλιοί γνώριμοι γαρ. Αράζω σ' ένα τραπέζι και η Τζάκυ βολεύεται δί-πλα στα πόδια μου, αφού πρώτα δέχτηκε το χάδι που αποζητούσε. Δολό Πωγωνίου, κάτω απ' τη μηλιά, με συντροφιά την Τζάκυ, την κούραση και τον ιδρώτα της ανηφό-ρας και τον ήχο της βροχής. Μαγεία...
Φιλική συμβουλή. Μόλις βρεθείτε στο Πωγώνι πετάξτε τους χάρτες και χαθείτε! Έτσι κι αλλιώς θα χαθείτε και με τους χάρτες. Μάταια ψάχναμε ν' ανακαλύψουμε, σε αρκετούς απ' αυτούς, χωρίον τι ονόματι Χρυσόδουλη. Άπαντες πλην ενός, επέμεναν ότι δεν υπάρχει. Κι εκείνος ο οποίος βεβαίωνε την ύπαρξή του, το είχε σε λάθος ση-μείο! Αυτό όμως, εις πείσμα των χαρτών, επιμένει να υφίσταται. Παρέχοντας μάλιστα μία εκπληκτική θέα στης Δερόπολης τον κάμπο, εκεί στα Ελληνικά χωριά της γείτο-νος, καθώς και μια πανέμορφη αεροφωτογραφία του μεθοριακού σταθμού της Κακαβιάς. Και μαζί τους, ένα εγκάρδιο καλωσόρισμα από τους κατοίκους του, αντάμα με το απαραίτητο, πατροπαράδοτο τσιπουράκι.
Το ίδιο θα πάθετε, με τον χάρτη εννοείτε, αν τον αφήσετε να σας πείσει ότι, ο δρόμος μετά τον Άγιο Κοσμά ΔΕΝ πάει στην Βήσσανη, αλλά είναι αδιέξοδος. Πάει και παραπάει. Δεν είναι βέβαια και η Αττική οδός. Έτσι κι αλλιώς όμως, η Αττική οδός δεν περνά μέσα από δάσος με βελανιδιές, ούτε μπροστά σου πετάγεται σμάρι τσα-λαπετεινών, χώρια που για να την χρησιμοποιήσεις πληρώνεις και διόδια.
Πωγώνι, το άγνωστο.
Όπως το γνώρισα και το λάτρεψα το καλοκαίρι του 1999 στην πρώτη συνάντηση Πολυφωνικού τραγουδιού, στο Δελβινάκι. Κι από τότε δεν το έχω προδώσει. Κάθε χρόνο κάνω τη βόλτα μου σ' εκείνα τα μέρη. Χαμογελώντας κρυφά και κουνώντας το κεφάλι όταν στο «πάω Ήπειρο», φίλοι και γνωστοί κάνουν την κλασική ερώτηση «Ζαγοροχώρια;» αγνοώντας ένα πανέμορφο κομμάτι της Ηπείρου. Όπως και οι χάρτες και οι τουριστικοί οδηγοί άλλωστε. Γιατί, κακά τα ψέματα, το Πωγώνι είναι περισσότερο γνωστό (στους ασχολούμενους έστω), για τη μουσική του και την ιδιομορφία του πολυφωνικού του τραγουδιού, ενός τραγουδιού που έρχεται από τα βάθη των αιώνων και υπάρχει, με αναλλοίωτη τη δομή του, έστω κι αν τα χρόνια που πέρασαν του φόρτωσαν κάποιους νεοτερισμούς (άλλες φορές στολίδια, άλλες βάρη), ένα τραγούδι που, όπως λένε οι ειδικοί, φτάνει στις μέρες μας από χρόνους Πρωτοελληνικούς και πολύ λιγότερο (γνωστό) στους τουριστικούς οδηγούς και σχεδιασμούς γραφείων, συλλόγων ή εκδρομέων του Σαββατοκύριακου και του συρμού.
«Το Πογώνη ή Πογώνιον εις τας πλευράς της Νεμέρτσικας Ν. της Λιντζουρίας και Ζαγοριάς και μεταξύ Ζαγορίου, Κονίτσης, Δροπόλεως, Κουρέντων και Τσιαμουριάς κείμενον, αριθμεί οικίας 3.594, ων 204 Αλβανικαί και 6 Αθιγγανικαί είνε Μωαμεθανι-καί, αι δε λοιπαί 3.154 Ελληνικαί, 141 Αλβανοβλαχικαί, 76 Αλβανικαί και 13 Αθιγγανιακαί Χριστιανικαί. Διαιρείται δ' εις δύο διαμερίσματα, το βόρειον ή κυρίως Πογώνη, και το νότιον ή Παληοπογώνη...Το κλίμα του τμήματος καθόλου εύκρατον και υγιεινόν. Συνήθη αυτού νοσήματα είναι πυρετοί διαλείποντες και υφέσιμοι. Πλην δεν τούτων και δυσμηνόρροιαι και αναιμίαι των γυναικών ένεκα κακής διαίτης και επιμόχθων εργα-σιών στους αγρούς και αμπελώνας, και στερήσεως φιλτάτων συγγενών αποδημού-ντων και τα μέχρι χθες και ενταύθα άγνωστα και ολέθρια "η φυματίωσις και η αδελφή αυτής η χοιραδική δυσκρασία" ιδίως εις Δελβινάκιον και Βίσιανην. Ίσως δε τα αίτια τούτων πόρρωθεν. Επειδή δε το κλίμα επιδρά καθόλου επί των κράσεων και της καλλονής, δια τούτο οι μεν άνδρες είναι εύρωστοι, αι δε γυναίκες ευειδείς και λευκαί...», αναφέρει ο Ιωάννης Λαμπρίδης στο έβδομο τεύχος της μνημειώδους εργασίας του «Ηπειρωτικά Μελετήματα», με τίτλο «Πωγωνιακά», που εκδόθηκε το 1889.
Το Πωγώνι σήμερα είναι χωρισμένο σε δυο άνισα μέρη. Το ένα κομμάτι του, πέρα απ' το φίδι των συνόρων (έτσι το 'θελαν κάποιοι καλοκοστουμαρισμένοι και γραβατωμένοι «σωτήρες» πίσω από γυαλιστερά γραφεία), περιλαμβάνει τα χωριά Σωπική, Σχωριάδες, Πολύτσιανη, Σέλτση, Χλωμό, Μαυρόγερο και Τσάτιστα. Από την από 'δω πλευρά της μαύρης, στικτής γραμμής του χάρτη είναι τα χωριά Δρυμάδες, Άνω Μερόπη, Πωγωνίσκος, Σταυροσκιάδι, Κακόλακκος, Παλαιόπυργος (Μέβδεζα), Κάτω Μερόπη, Κεφαλόβρυσο (Μετζητιέ ή Μετζιντέϊ), Ωραιόκαστρο, Αγ. Κοσμάς, Ρουψιά, Βήσσανη, Φαράγγι, Ορεινό (Μποζιανίκο), Ξηρόβαλτο, Ποντικάτες, Αργυροχώρι, Χρυσόδουλη, Σταυροδρόμι, Τεριάχι, Μαυρόπουλο, Ζάβροχο, Κτίσματα (Αρίνιστα), Κεράσοβο, Περιστέρι (Μέγγουλη), Κρυονέρι, Χαραυγή (Βάλτιστα), Στρατίνιστα, Καστανή (Καστάνιανη), Ψηλόκαστρο, Δημόκορη, Λάβδανη, Βράστοβα, Αγ. Μαρίνα (Βατσουνιά), Κάτω Λάβδανη, Βασιλικό, Δολό, Λίμνη και Πωγωνιανή.
Στο Πωγώνι ανήκουν 32 χωριά κι αν μετρώντας παραπάνω τα βρήκατε, είναι γιατί κάποια απ' αυτά (Χρυσόδουλη, Κτίσματα, Μαυρόπουλο κ.ά.) ανήκουν στη γεωγραφική περιοχή της Δ(ε)ρόπολης, που οι γραβάτες που αναφέραμε πιο πάνω, την έκαναν Αλβανία, για ν' απομείνουν αυτά στην από 'δω μεριά του φιδιού του χάρτη κι έτσι να προσκολληθούν στο Πωγώνι και τον Δήμο Δελβινακίου.
Κέντρο του Πωγωνίου είναι το Δελβινάκι. Όμορφη κωμόπολη, έδρα του ομώνυ-μου Δήμου που μπορείτε να χρησιμοποιήσετε σαν κέντρο των εξορμήσεών σας, μια και διαθέτει τρεις (3) ξενώνες και μάλλον θα μπορέσετε να εξυπηρετηθείτε. Γιατί, παρ' όλο που το Πωγώνι δεν διαφημίζεται σαν άλλα μέρη της χώρας, έχει τους φανατικούς εραστές του. Ξενώνες υπάρχουν επίσης στα Κτίσματα και το Ωραιόκαστρο, καθώς επίσης και του Χριστόφορου Κωσταρά (για τους φίλους Φόρη) στον Δολό, στον οποίον και άρχισε τούτη η εξιστόρηση και που έγινε διάσημος χάρις στην επίσκεψη και διαμονή του πρωθυπουργού το Πάσχα του 2007.
Ακόμα κι αν δεν μείνετε στο Δελβινάκι, μην παραλείψετε να το επισκεφθείτε. Όχι μόνον γιατί είναι το κέντρο του Πωγωνίου, αλλά και για να το χαρείτε. Να δείτε το θαυμάσιο ξυλόγλυπτο τέμπλο στην εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (1620), με ενδιαφέρουσες (αν και μισοκαταστραμμένες τοιχογραφίες) και το μικρό μουσείο (με φορητές εικόνες και ιερά σκεύη) που ο πατήρ Χριστόδουλος, ο εφημέριος της έχει δημιουργήσει στον νάρθηκα και κάτω απ' τον γυναικωνίτη του ναού.
Θα μπορούσα να παραθέσω μια ολόκληρη σειρά παλαιών ναών – μνημείων με εξαιρετικό ενδιαφέρον στην περιοχή, όπως π.χ. την μονή Άβελ (1776) κοντά στην Βήσσανη, την εκκλησιά της Κοίμησης (1413) κοντά στην Κάτω Μερόπη, τη μονή Μακαλέξη (11ος αι.) στη Λάβδανη και πολλά άλλα, όμως πρέπει να είναι κάποιος πολύ τυχερός για να πετύχει κάποιο απ' αυτά ανοικτό. Στο Δελβινάκι όμως, ο πατήρ Χριστόδουλος είναι (σχεδόν πάντα) εκεί και πάντα πρόθυμος και χαμογελαστός.
Οπουδήποτε όμως κι αν αποφασίσετε να μείνετε, είναι απόλυτα βέβαιο ότι δεν πρόκειται ν' απογοητευθείτε. Έτσι κι αλλοιώς, οι αποστάσεις είναι μικρές και οι διαδρομές στους δασικούς δρόμους που ενώνουν τα χωριά τόσο όμορφες, που δεν θα βαρεθείτε.
Εννοείται ότι δεν πρέπει να αφήσετε έξω από το σχεδιασμό σας την Βήσσανη και ότι οφείλετε να κατεβείτε στο φαράγγι του Δολού, τουλάχιστον στο κομμάτι του που οδηγεί στη γέφυρα της Νονούλως και τον παλιό νερόμυλο (αποκαταστημένο και επισκέψιμο), από μονοπάτι αποκατεστημένο, το οποίο έχει στρωθεί με πέτρα και είναι απόλυτα βατό.
Κι ακόμα, μετά το φαράγγι του Δολού – που αν βρείτε πρόθυμο εθελοντή (τον τεμπέλη της παρέας) να οδηγήσει το αυτοκίνητο και να σας παραλάβει στην έξοδο – μπορείτε και να οδοιπορήσετε στο παλιό μονοπάτι που οδηγούσε από την Πωγωνιανή στο Δολό, περνώντας από την παλιά, ανώνυμη, μικρή πέτρινη γέφυρα, (το Μεσο-γέφυρο) στο μέσον περίπου του φαραγγιού. Η απόσταση δεν είναι πολύ μεγάλη και το ζόρι της ανηφόρας –πιστέψτε με- αξίζει τον κόπο. Κι ακόμα, βάλτε στο πρόγραμμά σας τα χωριά Σταυροσκιάδι και Δρυμάδες.
Κι όταν λέμε Πωγώνι, αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορείτε να παρασπονδήσετε. Ταξιδεύοντας από το βλαχοχώρι του Πωγωνίου (και μεγαλύτερο χωριό του), το Κεφαλόβρυσο (Μετζιντέι) σε μια πολύ όμορφη διαδρομή φτάνοντας στο χωριό Μολυβδοσκέπαστο (Δεπαλίτσα), για να οδοιπορήσετε στα όμορφα ξωκλήσια του και να κατηφορίσετε στη συνέχεια στο μοναστήρι του Μολυβδοσκέπαστου, την κοίτη του Αώου και το (τουριστικό) Μπουραζάνι. Έτσι κι αλλοιώς η Δεπαλίτσα στο Πωγώνι ανήκει, άσχετο αν σήμερα (διοικητικά τουλάχιστον) υπάγεται στην Κόνιτσα. Και θα 'λεγα να μην είναι η μοναδική παρασπονδία σας. Αλλά να πεταχτείτε και μέχρι τον Παρακάλαμο κι από κει να πάτε στο Θεογέφυρο, λίγο έξω απ' το χωριό Λίθινο και να ξεχαστείτε αφήνοντας την «πάσαν βιωτικήν μέριμναν» να την πάρει το νερό του Καλαμά, έτσι καθώς κυλάει αιώνιο.
Παρασύρθηκα όμως και κάνω το δάσκαλο. Κι αντίθετα με την αρχική μου προτροπή, άρχισα να παραθέτω διαδρομές, να κάνω προτάσεις και να εκθειάζω μέρη και στιγμές, σα γριά προξενήτρα που αραδιάζει –φορές υπερβάλλοντας- τα προσόντα της μελλόνυμφης στους γονείς του μέλλοντος γαμπρού. Γι' αυτό μαζί με τους χάρτες, πετάξτε και τούτο το κείμενο κι ανακαλύψτε εσείς το δικό σας Πωγώνι. Όπως έχω κι εγώ ανακαλύψει το δικό μου.
Κι εγώ; Γιατί τόσα χρόνια περνώ μια βόλτα απ' τα χωριά του, ξεδιψάω στις αιώνιες βρύσες του, ακούω ξανά και ξανά το θρόισμα του αγέρα ανάμεσα στα πλατανόφυλλα και το μουρμουρητό του Γορμού ποταμού στους Αγιούς, δίπλα στον παλιό, καταργημένο πια δρόμο, γιατί πηγαίνω και ξαναπηγαίνω στο Δολό και την Πωγωνιανή, την Καστάνιανη και τα Κτίσματα;
Σαν ένα οφειλόμενο προσκύνημα, σε χωριά σημαδεμένα από την ιστορία, βαθιά χαρακωμένα από τις πληγές, που πόλεμοι και συνθήκες άφησαν πίσω τους, ανταμώνοντας κάθε φορά ανθρώπους που κουβαλούν μαζί τους ένα βάρος απροσδιόριστο κι ένα «αχ!» που βγαίνει στο τραγούδι τους σαν ευλογία. Μια ευλογία που απλόχερα μοιράζεται στους κοινωνούντας. Έτσι, για να ξαναντικρίσω τα σκαμμένα πρόσωπα των γυναικών της Άνω Δερόπολης, τ' αργασμένα απ' τον ήλιο και τον κάματο, που έρχονται με τις παραδοσιακές τους φορεσιές, όχι για το «θεαθήναι τοις ανθρώποις», αλλά γιατί έτσι το νιώθουνε κι έτσι το 'χουνε, να τραγουδούνε «φορεμένες». Τιμώντας το τραγούδι πάνω απ' όλα, ένα τραγούδι που ξεπροβάλει από τα βάθη των αιώνων και ξεχύνεται απ' τις καρδιές, ποτάμι πλατύ. Τραγούδι γεμάτο καημούς, πόνο, μνήμες κι ελπίδα.
Κι έτσι όπως ξεχύνεται το ισοκράτημα κι απλώνει γύρω τριγύρω, μοιάζει να πιάνει ψιλή κουβέντα με τον αγέρα, το βράχο, την πλατεία, τις πηγές, τις ρεματιές και τα ποτάμια, τα στοιχειωμένα πέτρινα γεφύρια τα μονότοξα, τα πλατάνια στους Αγιούς, τις οξιές στη Χαραυγή και τις βελανιδιές στο Ριάχοβο. Γιατί το πολυφωνικό τραγούδι της Ηπείρου δεν είναι μόνον οι στίχοι και η μουσική. Είναι μαζί τους τα ξωκλήσια και τα φαράγγια, οι δασωμένες πλαγιές και οι πλατανιάδες του Καλαμά, οι πετρόχτιστες πλατείες των χωριών του Πωγωνίου και της Μουργκάνας, ο πόνος της ξενιτιάς και η συμβίωση της κοινότητας, οι αιώνες που αντιβουίζουν στο βάθος τους, η υποταγή της μονάδας στο σύνολο.
Αλέξης Γκλαβάς