Γράφει ο Απόστολος Αποστόλου, καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας
Ο Κόνραντ Φίντλερ, μετακαντιανός φιλόσοφος , υπογράμμιζε ότι «δεν είναι αλήθεια ότι οι καλλιτέχνες με το έργο τους εκφράζουν την εποχή τους. Αντίθετα: αυτοί δίνουν ένα τρόπο περιεχομένου στην εποχή τους». Και ο πιο σύγχρονος Χέρμπερτ Ρήντ, ο διάσημος Άγγλος θεωρητικός, προβληματιζόμενος για τον ρόλο της τέχνης έγραφε: «Η τέχνη με τη μορφή που παρουσιάζεται στο έργο των ζωντανών και δημιουργικών καλλιτεχνών, δεν αποτελεί το υποπροϊόν της κουλτούρας, αλλά αποτελεί το τελικό προϊόν των ξεχωριστών προσωπικοτήτων.
Οι παραπάνω απόψεις ορθώς επιμένουν ότι δεν αρκεί να ερευνήσει κανείς μόνο τις ιστορικο-κοινωνικές συνθήκες, μέσα στις οποίες γεννήθηκε ένα καλλιτέχνημα, για να το ερμηνεύσει, και ακόμη περισσότερο θα λέγαμε, να εξηγήσει τη γοητεία που ασκεί το καλλιτέχνημα, γιατί το έργο τέχνης δημιουργεί την αίσθηση της «διαχρονικής δύναμης» της γοητείας. Η Παναγία και ο Χριστός του Ραφαήλ ,πέρα από το δόγμα, μπορούν ακόμα να συγκινήσουν για την ανθρώπινη μητρότητα, θα τονίσει ο Ρ. Γκαρωντύ, ή ακόμη να συγκινήσει η ανεπανάληπτη ιδιόμορφη σχέση της υποκειμενικότητας του δημιουργού προς τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή όπως θα τονίσει ο Α. Βογιάζος. Το έργο τέχνης διαθέτει αυτονομία, πηγαία δύναμη και τελείται πάντα ως γεγονός συνάντησης. Μερικά παραδείγματα από την ιστορία της τέχνης αρκούν για να αποδώσουν τις παραπάνω θέσεις.
Όταν ο Μιχαήλ Άγγελος ζωγράφιζε την Capella Sixtina, τον επισκέφθηκε ο Πάπας και του διετύπωσε ορισμένες παρατηρήσεις. Ο Μιχαήλ Άγγελος δεν μπορούσε να φανεί αγενής προς τον Πάπα, εξάλλου πάντα πίστευε στην ελευθερία της τέχνης αλλά και στη δύναμη της να ευθυγραμμίζει τις αντιθέσεις, έτσι τον άφησε να καταλάβει με πολύ ευγένεια ότι είναι έργο δικό του και εκείνος ξέρει τι θα κάνει και δεν είναι υποχρεωμένος να ακολουθήσει αυτά που θα του υποδείξει ο Πάπας.
Ο Πάπας όμως, με τη δύναμη που διέθετε και με μπόλικη αυθαιρεσία στις καλλιτεχνικές δημιουργίες επέμενε και ο Μιχαήλ Άγγελος δεν είχε άλλο τρόπο για να εκφράσει την αγανάκτηση του παρά να βάλει το πρόσωπο του Πάπα μέσα στην μεγάλη εικόνα που παρουσιάζει την κόλαση.
Μ’ ένα ποίημα σε πεζό λόγο ο Όσκαρ Ουάϊλντ μας περιγράφει τι είναι το Όραμα στην Τέχνη. Σ' έναν καλλιτέχνη ένα βράδυ ανέβηκε στην ψυχή του ο πόθος να πλάσει ένα έργο. Πιο συγκεκριμένα ένα άγαλμα που να παριστάνει τη χαρά της στιγμής. Και βγήκε στον κόσμο για να βρει μπρούντζο. Γιατί μονάχα επάνω στον μπρούντζο μπορούσε να σκεφτεί. Αλλά όλος ο μπρούντζος είχε εξαφανιστεί. Πουθενά σ' όλον τον κόσμο δεν βρισκόταν μπρούντζος εκτός από το μπρούντζινο άγαλμα που παρίστανε τον αιώνιο πόνο. Κι αυτό το άγαλμα το είχε πλάσει ο ίδιος. Του είχε δώσει μορφή και σχήμα με τα ίδια του χέρια. Και το είχε τοποθετήσει επάνω σε ένα τάφο. Και μέσα στον τάφο ήταν η αγαπημένη του. Είχε φτιάξει ένα έργο τέχνης που θα διηγείται την αγάπη που δεν παθαίνει ποτέ και που θα είναι το σύμβολο του πόνου του καημού που βαστάει για πάντα στις ψυχές των ανθρώπων. Και σ' όλο τον κόσμο δεν υπήρχε μπρούντζος εκτός από τον μπρούντζο του συγκεκριμένου έργου. Πήρε όμως το άγαλμα το έβαλε στο χωνευτήρι, το παρέδωσε στη φωτιά. Και από το μπρούντζινο άγαλμα του πόνου, έπλασε ένα άγαλμα της χαράς που επίσης περνάει στην στιγμή.
Η τέχνη συναρμόζεται με τον κόσμο αποτελεί τη δύναμη της ζωής. Έτσι ο κόσμος μέσω της τέχνης, γίνεται μουσική και χρώμα, λόγος και πυλός. Ο κόσμος είναι μια μουσική συμφωνία κατά τον Σοπενχάουερ. Πως; Ιδού: Τα τέσσερα βασίλεια της φύσης το ορυκτολογικό, το φυτικό, το ζωικό και το ανθρώπινο αντιστοιχούν κατ' ουσία στην τετραφωνία των φυσικών αντικειμένων. Τα ορυκτά αντιστοιχούν στο βάθος, στη βαρύτητα του μπάσου, τα φυτικά αντιστοιχούν στον βαρύτονο, τα ζωικά στον οξύτονο και το ανθρώπινο είδος αντιστοιχεί στο σοπράνο. Με άλλα λόγια ο κόσμος είναι μια μουσική συμφωνία.
Ο καλλιτέχνης πάντα περιμένει μια συνάντηση. Το παρακάτω περιστατικό γνωριμίας μας αποκαλύπτει την αιφνίδια χαραματιά της τέχνης Ένα βράδυ στο Cafe de Flore, πλησιάζει τον Αλμπέρτο Τζιακομέτι ένας άγνωστος, λέγοντας του: "Φαίνεσαι άνθρωπος που καταλαβαίνει .Μπορείς να με κεράσεις ένα ποτό;". Ήταν ο Ζαν –Πολ Σάρτ. Καθόταν μαζί με τον Ζενέ και μιλούσαν για τη τέχνη που βγαίνει στους δρόμους για να συναντήσει τον καλλιτέχνη.
Κάθε καλλιτέχνης - μικρός ή μεγάλος - ακούσια ή εκούσια, γεννιέται, αναπτύσσεται και προσδιορίζεται a priori μέσα σ’ ένα πολύ καθορισμένο χωροχρόνο. Από μικρός μαθητεύει στο εργαστήρι του δασκάλου – στις παλιές εποχές - ή σπουδάζει σε ειδικά σχολεία σε Ακαδημίες την πρώτη τεχνική της δουλειάς του, αλλά και τις πρώτες αισθητικές –φιλοσοφικές αντιλήψεις-απλοϊκές ή σύνθετες, σε μια δομική διάταξη νοητική και εμπειρική, ήδη συγκροτημένη, έτοιμη, που αποτελεί μια συσσωρευμένη γνώση και πείρα, υλικό που προέρχεται από τις προηγούμενες γενιές, από την παράδοση και την πνευματική κληρονομιά, από την ιστορία του τόπου και των ανθρώπων του. Όπως αναφέρει ο G. Vico (https://en.wikipedia.org/wiki/Giambattista_Vico) : «Αν οι περιοχές της Ελλάδας είχαν τόσο πολύ φιλονικήσει για την πατρίδα του Ομήρου, αν σχεδόν όλες τον διεκδικούσαν σαν συμπολίτη τους ήταν γιατί οι Έλληνες αισθάνονταν ένα μαζί του». Στην ίδια λογική κινείται και αρχαίο γνωμικό: «Τον Δία τον έπλασε ο λαός και ο Φειδίας τον πελέκησε στο μάρμαρο». Η τέχνη συνεπώς, έχει πάντα μια κοινωνική, ιστορική αναφορά. Ένα καλλιτέχνημα για να γίνει απόλυτα σαφές και κατανοητό πρέπει να το σπουδάσουμε, αρχίζοντας από τις πηγές του: κοινωνικές, ιστορικές, πολιτιστικές, μέσα στις οποίες γεννήθηκε. Αυτή η άποψη πολλές φορές έγινε το μήλο της έριδας από τους θεωρητικούς της τέχνης, για να μη πούμε ότι χλευάστηκε και κυρίως από τους θεωρητικούς της σημειολογίας, οι οποίοι ζητούσαν αποκλειστική έρευνα μόνο για το «κείμενο». Αλλά η ιστορικό-κοινωνική σπουδή του έργου αποβλέπει κυρίως στην αισθητική κατανόηση του «κειμένου». Αρκεί να δούμε μερικά παραδείγματα. Ο ομηρικός Αίαντας, ήρωας, παρομοιάζεται με όνο, χωρίς ίχνος γελοιογραφικής διαθέσεως. Για να το κατανοήσει και αισθητικά ένας σύγχρονος, πρέπει να γνωρίζει ότι ό όνος των ομηρικών χρόνων αποτελούσε σύμβολο δύναμης. Το ίδιο μπορούμε συμβαίνει και με την πρωτόγονη αγροτοποιμενική οικονομία της εποχής των Ψαλμών, η οποία είναι ένα σημαντικό στοιχείο κοινωνικής διάκρισης ,αλλά ταυτόχρονα και ένα αισθητικό κριτήριο άσπιλης ομορφιάς. Μόνο μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να ερμηνευθεί η αναφορά στο Άσμα Ασμάτων: «Τα δόντια σου είναι λευκά, ωσάν τας αγέλας των φρεσκοκουρεμένων προβάτων».
Κάθε καλλιτέχνης προσδιορίζεται από τους κανόνες, την τεχνική ή τις ιδεολογίες που κυριαρχούν ή καλύτερα τις ιδεολογίες οι οποίες αντιμάχονται στον καιρό του. Ωστόσο όταν είναι μεγάλος δημιουργός προσδιορίζει όλους αυτούς τους όρους, δηλαδή τους αφομοιώνει με δυνατό ένστικτο, τους κατακτά με δύναμη, και τους κάνει δικού του, θα λέγαμε κατάδικούς του και όχι απλώς τους υιοθετεί, τότε η έμπνευση και η δημιουργία αποτελεί μια προσωποποιημένη του έκφραση. Κατ’ αυτό τον τρόπο η καλλιτεχνική έκφραση ως σε μια ενιαία λειτουργία προσδιορίζεται από την εποχή της και ταυτόχρονα η δημιουργία αποκτά δική της χροιά, γίνεται έτσι μια ανοικτή συστημική διαδικασία κατά τον Κώστα Αξελό, ή ακόμη καθίσταται μια διαλεκτική σχέση όπου δεν υπάρχει ένα πρώτο και ένα δεύτερο. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα το οποίο επιβεβαιώνει αυτή τη σχέση του καλλιτέχνη που περιγράφεται παραπάνω. Και αυτή είναι η συνταρακτική γλυπτική δημιουργία του Νικόλα Πιζάνο, τον 13ο αιώνα. Η περίπτωση του Ν. Πιζάνο μας δίνει την ευκαιρία να διαπιστώσουμε το πόσο νεφελώδης είναι η έννοια η οποία επηρεάστηκε από τη ρομαντική άποψη ότι η έμπνευση αποτελεί μια απόλυτη a priori κατάσταση, έτσι ώστε αυτό το οποίο αποκαλούμε «πρωτοπορία» να διακατέχεται από μια θεϊκή έμπνευση. Ακολουθούν παρακάτω , στοιχεία τα οποία και σαφώς ενισχύουν την άποψη ότι η τέχνη αποτελεί ένα σύνθεμα δημιουργίας.
Για το πότε γεννήθηκε ο Νικόλα Πιζάνο και σε ποια πόλη της Ιταλίας και ταυτόχρονα ποια ήταν τα ιδιαίτερα περιστατικά της ατομικής του ζωής, είναι σχεδόν άγνωστα και αυτό γιατί ο ίδιος έζησε αποστασιοποιημένα και ταπεινά, μέσα στην αφάνεια. Ωστόσο, όλο το έργο του αποτελεί θαυμάσια εγκυκλοπαίδεια του καιρού του, μια αληθινή speculum doctrinale ,όπου όλη η φιλοσοφία και η θεολογία της εποχής του μετασχηματίζονται σε θαυμάσιες εικόνες με ποιητικό χρώμα γεμάτες ζωντάνια και ανθρωπιά. Η ίδια η αναπαράσταση του τότε κόσμου στη διττή του μορφή, ως θεολογία και κοινωνία, απεικονίζεται πλήρως και με μοναδική επάρκεια και χάρη. Από τις ελάχιστες πληροφορίες που διαθέτουμε γνωρίζουμε ότι μελέτησε με επιμονή τις ρωμαϊκές σαρκοφάγους καθώς επίσης και τη βυζαντινή τέχνη. Επιπλέον, σχετικές πληροφορίες αναφέρουν ότι ο Νικόλα Πιζάνο μαθήτευσε σε βυζαντινό εργαστήρι σκαλιστών του φιλντισιού καθώς επίσης υπήρξε και μελετητής της γοτθικής τέχνης της εποχής του. Στα έργα του μπορούμε εύκολα να δούμε τις επιδράσεις του. Στο βαφτιστήριο της Πίζας στο ανάγλυφο που παριστάνει τον Ευαγγελισμό και τη Γέννηση μπορούμε να διακρίνουμε τις επιρροές από τις ρωμαϊκές σαρκοφάγους. Παρατηρούμε ότι η Μαρία στο κέντρο, έχοντας γείρει στο ανάκλιντρο μοιάζει περισσότερο με ρωμαία αρχόντισσα. Το μικρό άγαλμα της Πίστης έχει σαφώς επίδραση βυζαντινή, ενώ ο αετός με τα απλωμένα φτερά του που σχηματίζουν το αναλόγιο του άμβωνα έχει καθαρά γοτθικό χαρακτήρα. Αποδεικνύεται περίτρανα ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης και η δημιουργία ως διαδικασία, τόσο της ατομικής όσο και της συλλογικής έκφρασης. Η ζωή γίνεται πηγή έμπνευσης και προσανατολισμού για τον καλλιτέχνη. Ανάλογα και στα έργα του Μπαλζάκ όπως έξοχα μας το επισημαίνει ο Άρνολντ Χάουζερ, οι ήρωες των έργων του κινούνται από «την παθιασμένη επιθυμία να παραδοθούν ολότελα , στην επιθυμία της ζωής.» ( Απόστολος Αποστολου ο Λόγος της σιωπής Εκδ. Θύαμις 2006, σελ 67) Επιπλέον, όπως υποστηρίζει και πάλι ο Άρνολντ Χάουζερ, ο Μπαλζάκ εικονογραφεί περισσότερο την εικόνα της επόμενης γενιάς στο πιο ρεαλιστικό της τοπίο. Ο καλλιτέχνης ορμώμενος από τη δύναμη της πραγματικότητας, πλουτίζει την έμπνευση του από τις συνθήκες του βίου της καθημερινότητας. Κάθε αληθινός καλλιτέχνης είναι μαζί δέκτης αλλά και πομπός. Μαθητής και δάσκαλος. Πρακτικογράφος αλλά και νομοθέτης και γιατί όχι, θα μπορούσαμε να πούμε, ότι αποτελεί τον ορίζοντα της κοινή γνώμης αλλά παράλληλα κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες γίνεται και προφήτης. Βλέπει, παρατηρεί, αφουγκράζεται, τη δύναμη της ζωής, την περιπέτεια του ανθρώπου, τις συνθήκες και τα προστάγματα. Γενικά, αντιλαμβάνεται πολύ εύκολα εκείνο που μας κυκλώνει, αλλά και αυτό που οι άλλοι, οι πολλοί ούτε βλέπουν, ούτε αφουγκράζονται. Αυτό σημαίνει πως ο μεγάλος καλλιτέχνης εκτός από εκείνα τα στοιχεία που βρίσκει γύρω από τον κόσμο και γονιμοποιεί τη φαντασία του και τον οίστρο του, μπορεί και παρουσιάζει μια αξεδιάλυτη και ταυτόχρονη ενότητα, μια ιδιαίτερη δημιουργική λειτουργία, θρεμμένη με τη δική του βούληση. Διαθέτει δηλαδή, μια δημιουργική «ενεργητική πράξη» -καθώς θα έλεγε και ο Μπερξόν- που, ενώ εμπνέεται από το αντικείμενο, τη φύση και τον πολυποίκιλο κοινωνικό κόσμο που μας περιβάλλει, δεν υποτάσσεται παθητικά σ’ αυτόν και βέβαια ούτε ποτέ τον μιμείται. Η καλλιτεχνική δημιουργία αποτελεί μια βασική διαδικασία ιδωμένη μέσα από την ιδιαίτερη και υποκειμενική ευαισθησία του καλλιτέχνη.
Ο Λυσιέν Γκολντμάν μας έχει πει ότι «η τέχνη μπορεί να εκφράσει με σαφήνεια όχι μόνο το πνευματικό ή το κοινωνικό σύστημα που έχει επιβληθεί, έχει εγκατασταθεί, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να εκφράσει την δυνατή εμπειρία του συστήματος και τις συνέπειες του». Συνεπώς ο καλλιτέχνης γίνεται η εμπροσθοφυλακή της πρωτοπορίας και της κοινωνικής αλλαγής για τον Λυσιέν Γκολντμάν. Η τέχνη λειτουργεί μέσα από έναν ορίζοντα αντανάκλασης που καθιστά τη δημιουργία περίσσεια δύναμη. Η αντικειμενικότατα διαπερνά μέσα από τρεις άξονες κατά τον Λούκατς, από το ατομικό (individual), το παγκόσμιο (universal) και το ειδικό (special). Ατομικό, Παγκόσμιο, και Ειδικό είναι οι συνθήκες μέσα στις οποίες βρίσκεται ο καλλιτέχνης και λειτουργεί. Εκεί υπάρχουν οι προσλαμβάνουσες του και εκεί υπάρχει ο οίστρος του. Το στοιχείο, ωστόσο, εκείνο που ενώνει τις παραπάνω τρεις φάσεις της καλλιτεχνικής δημιουργίας διασχίζεται σύμφωνα πάντα με τον Λούκατς από την Μοναδικότητα (Uniqueness). Θα γράψει ο Λούκατς: «Μόνο η μοναδικότητα η οποία αποτελεί κατ’ ουσία το σημείο της αισθητικής αντανάκλασης της πραγματικότητας είναι σε θέση να ρίξει φως στην ειδική διαλεκτική ενότητα των υποκειμενικών και αντικειμενικών παραγόντων ως θεμελιώδη αρχή αντίθεσης αλλά και σύνθεσης που ζωντανεύει τη σφαίρα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.»
Απόστολος Αποστόλου. Καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας
