[παρουσίαση: Παναγιώτης Χαλούλος]
Η ταινία «AZHTHTOI» της Μαριάννας Οικονόμου παίζεται εδώ και πολύ καιρό στην Αθήνα στον κινηματογράφο ΔΑΝΑΟΣ, αφού προβλήθηκε σε επίσημη πρεμιέρα στο 26ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, όπου απέσπασε το Βραβείο Κοινού.
Στην Πάτρα προβλήθηκε την Τετάρτη, 16 Οκτωβρίου, στο Θέατρο «Λιθογραφείον» από τον «ΓΥΜΝΟ ΟΦΘΑΛΜΟ» με την υποστήριξη του 26ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.
Μια τυχαία ανακάλυψη στο νοσοκομείο «Σωτηρία» (30 βαλίτσες με τα υπάρχοντα πεθαμένων φυματικών του νοσοκομείου) αποκαλύπτει πολλές άγνωστες ανθρώπινες ιστορίες, προσωπικά και οικογενειακά τραύματα και ένα συλλογικό δράμα μιας εποχής, όταν η μεταπολεμική ελληνική κοινωνία υπέφερε από την ανέχεια που ακολούθησε τον πόλεμο και την κατοχή, όταν η χώρα προσπαθούσε με τεράστιες δυσκολίες να επουλώσει τις πληγές της!
Συγκεκριμένα η λόγω μιας διαρροής κατεδάφιση ενός διαχωριστικού τοίχου σε κτήριο που ανήκε στο νοσοκομείο, αποκάλυψε τα ίχνη της πανδημίας της φυματίωσης, που μάστιζε την μεταπολεμική κοινωνία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Πίσω από το διαχωριστικό αυτό κανείς δεν γνώριζε τι βρισκόταν: στοιβαγμένες εκεί βαλίτσες με περιεχόμενο προσωπικά αντικείμενα ασθενών, που νοσηλεύτηκαν στο «Σωτηρία» από το 1945 έως το 1975, από τους οποίους εκατοντάδες πέθαναν εκεί.
Η Μαριάννα Οικονόμου, που είχε εξομολογηθεί σε συνέντευξή της στην εφημερίδα «Το Βήμα»: «Ήταν σαν να με κοιτάζουν και να μου λένε “τώρα που βγήκαμε στο φως μετά από 80 χρόνια, μη μας ξεχάσεις κι εσύ”», σκηνοθέτησε με μαεστρία την ταινία ντοκιμαντέρ που παρουσιάζει την ανακάλυψη και αποκάλυψη, καθώς και τις δύσκολες προσπάθειες να εντοπιστούν τα ίχνη αυτών των ανθρώπων, που έμειναν στην αφάνεια, αφού μετά το θάνατό τους κανείς ποτέ δεν αναζήτησε τη σορό ή τα υπάρχοντά τους. Κι ενώ κατά τη διάρκεια της νοσηλείας τους οι συγγενείς (αδέλφια, γονείς ή τα παιδιά τους) και κάποιοι φίλοι αλληλογραφούσαν μαζί τους, η μόνη επικοινωνία που ήταν δυνατή με τους βαριά ασθενείς, μετά την αναγγελία του θανάτου κανείς δεν ενδιαφέρθηκε γι’ αυτούς, κανείς μέχρι σήμερα δεν έμαθε πού ακριβώς, μέσα στο μεγάλο περίβολο του νοσοκομείου, στις αχανείς εκτάσεις ενός αλσυλλίου, όπως βλέπουμε στην ταινία, έχουν θαφτεί, σε ομαδικούς τάφους βέβαια!...
Ακούμε στο αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ συγγενείς απόγονους εκείνων των μοιραίων ασθενών, παιδιά στη δεκαετία του 1960, να ομολογούν ότι ελάχιστα και συνήθως αόριστα άκουγαν για εκείνους από τους δικούς τους. Μητέρα έλεγε στο μικρό της γιο ότι ο μπαμπάς του εργαζόταν κάπου στην Αθήνα και κάποια μέρα θα γυρίσει! Έτσι αόριστα. Μου θυμίζει τον τίτλο της ταινίας «Ο μπαμπάς λείπει σε ταξίδι για δουλειές» (1985 ) του Εμίρ Κουστουρίτσα, όπου εκεί με την ίδια δικαιολογία αποκρύπτεται από το μικρό γιο η αλήθεια της πατρικής απουσίας, για άλλο λόγο βέβαια, πολιτικό εκεί (σε στρατόπεδο εργασίας). Ο γιος, που έμαθε κάποια στιγμή πως δεν θα ξαναγυρίσει ο μπαμπάς, σήμερα μαθαίνει την άγνωστη γι’ αυτόν τραγική ιστορία του πατέρα του, με αφορμή την έρευνα που ξεκίνησε μετά την ανακάλυψη του περιεχομένου των βαλιτσών εκείνων!
Πατέρας έγραφε στη νοσηλευόμενη κόρη του (στην ταινία γίνεται ενδεικτική ανάγνωση αποσπασμάτων επιστολών από τα ευρήματα) ότι καλό θα ήταν, ακόμα και αν πάρει εξιτήριο από το νοσοκομείο, να μην εμφανιστεί στο χωριό και να μη μαθευτεί με κανένα τρόπο η ασθένειά της στην κοινωνία του χωριού τους, γιατί κινδύνευε η οικογένεια από το στίγμα της ασθένειας και δεν θα μπορούσε να παντρευτεί ο αδελφός της! Πλήρης αποκήρυξη από την οικογένεια! Πόσο σκληρή φαντάζει η απόφαση και προτροπή ή εντολή του πατέρα προς την αναξιοπαθούσα κόρη!
Μεγάλος ήταν ο φόβος για μετάδοση της ασθένειας και αυτό δικαιολογεί την απόσταση από αγαπημένα πρόσωπα, τα οποία έμεναν με μόνη παρηγοριά όσο ζούσαν τις επιστολές και τις φωτογραφίες των αγαπημένων τους, ως ενθύμια της ανέμελης ζωής πριν τους καταβάλει το «χτικιό», όπως ονομαζόταν η ακαταμάχητη επιδημία της φυματίωσης. Επιστολές των συγγενών και φίλων, που έδιναν ελπίδες, φρούδες, για βελτίωση της υγείας των ασθενών, αφού φάρμακο αποτελεσματικό δεν υπήρχε. Και, όταν από ραδιοφωνική εκπομπή της εποχής με τίτλο «Συντροφιά με τους ασθενείς» ανακοινώθηκε πως αποδείχθηκε αποτελεσματικό το αντιβιοτικό φάρμακο της στρεπτομυκίνης, όπως ακούμε στο ντοκιμαντέρ, η τιμή του ήταν απαγορευτική για το φτωχό ελληνικό κράτος, για να το προσφέρει προς σωτηρία των πολιτών του. Σπαραχτικά γράμματα από τους ασθενείς ή από συγγενείς τους απευθύνονται, με ελπίδα μιας προσωπικής οικονομικής ενίσχυσης, προς τον Πατριάρχη, προς το παλάτι κ.α. Ελπίδα όμως καμιά! Και εκατοντάδες φυματικοί πέθαναν μόνοι εκεί, στο «Σωτηρία» χωρίς ελπίδα σωτηρίας, τι οξύμωρο!...
Αν μπορούμε να κατανοήσουμε κάπως το δράμα τους σήμερα, πρέπει να παραβάλουμε τη μοναξιά τους λίγο πριν το θάνατο με ό,τι συνέβη στα πρόσφατα για μας χρόνια της σύγχρονης επιδημίας, της πανδημίας του covid-19, όταν χωρίς καμία επικοινωνία με τους οικείους τους περνούσαν τις τελευταίες δραματικές μέρες και ώρες της ζωής τους διασωληνωμένοι στις ΜΕΘ όσοι είχαν την ατυχία να ασθενήσουν βαριά πριν η επιστήμη καταφέρει να παρασκευάσει το σχετικό εμβόλιο!
Φωτογραφίες, ταυτότητες, ποιήματα, ζωγραφιές, ανεπίδοτες ερωτικές επιστολές, ακόμα και ένα βαλσάκι σε παρτιτούρα… Κάθε πακετάκι στις βαλίτσες με προσωπικά ενθύμια και μια ανθρώπινη τραγωδία!... Κάποιες νοσοκόμες φρόντισαν τα προσωπικά τους αντικείμενα να συγκεντρωθούν, για να σταλούν στους συγγενείς τους. Δεν έφταναν πάντα στα χέρια τους, όπως άλλωστε, ακόμα πιο φρικτό και τραγικό, τα ίδια τα νεκρά σώματά τους!
Η ταινία έχει εμπλουτιστεί με ιστορικά ασπρόμαυρα κινηματογραφικά πλάνα ντοκιμαντέρ από την Ελλάδα της εποχής του μεταπολέμου και φωτογραφικό υλικό, τα οποία, μαζί με τις συνεντεύξεις και τα στοιχεία της έρευνας εντοπισμού των συγγενών εκείνων που έμειναν τότε στα «αζήτητα», έχουν μονταριστεί με αριστοτεχνικό τρόπο (μοντάζ: Δημήτρης Πεπονής, Ευγενία Παπαγεωργίου), ώστε ένα τόσο δυσάρεστο ζήτημα να κρατά ζωηρό το ενδιαφέρον του θεατή και χωρίς να κουράζει βλέπεται ευχάριστα! Κι άλλο οξύμωρο!...
Η ταινία «Αζήτητοι» της Μαριάννας Οικονόμου, σχεδόν 80 χρόνια μετά τους πρώτους θανάτους φυματικών στο νοσοκομείο «Σωτηρία», έρχεται να λειτουργήσει ως μνημόσυνο για αυτές τις ταλαίπωρες ψυχές, που δεν έτυχαν να τους αποδοθούν τότε οι επιθανάτιες φροντίδες και ένα μνημόσυνο από τους οικείους τους.
(Οι φωτογραφίες είναι από την προβολή στην οθόνη του θεάτρου «Λιθογραφείον», στην Πάτρα)
