γράφει η Βασιλική Παπαγεωργίου, Εθνολόγος- Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Δρ
Η τωρινή σύγκρουση Ισραήλ - Παλαιστίνης μας επιβάλει για άλλη μια φορά το διανοητικό καθήκον τής αναζήτησης μιας ιστορικής πλαισίωσης, ικανής να αναδείξει ποιες είναι οι αφηγήσεις πάνω στις οποίες έχει χτιστεί η νομιμότητα της Ισραηλινής κυριαρχίας και η αντίστοιχη ανοχή που επιδεικνύει εδώ και δεκαετίες η δύση. Για τον προβληματισμό αυτό χρειάζεται να εγκύψουμε προσεχτικά, τόσο στην ιδεολογία του σιωνισμού, που παράγεται κατά την περίοδο της νεωτερικότητας και στο πώς εμπλέκεται στη συγκρότηση μιας ισχυρής “εβραϊκότητας” ικανής να κινητοποιήσει τα μέλη του εβραϊκού λαού, κυρίως, δε, προς το εγχείρημα της “επιστροφής”, όσο και στην – σύμφυτη με τον σιωνισμό – πρακτική του “αποικιοκρατικού εποικισμού”, της διαδικασίας, με άλλα λόγια, κατάκτησης των παλαιστινιακών εδαφών.
Ειδικότερα, ο σιωνισμός αποτελεί τον εθνικιστικό λόγο και την ιδεολογία, μαζί βέβαια και το κίνημα, που εμφανίστηκε κατά το 19ο αιώνα, και αντιστοιχεί ένα λαό, τους Εβραίους, σε μία προγονική γη, τη γη του Ισραήλ που βρίσκεται στην Παλαιστίνη. Ο σιωνισμός μετέτρεψε μια θρησκευτική κοινότητα σε εθνική, που θα εδραζόταν σε ένα γεωγραφικά προσδιορισμένο και κυρίαρχο κράτος, σύμφωνος με την ιδεολογία του εθνικισμού που αποτέλεσε τη βάση συγκρότησης των εθνικών κρατών στον ευρωπαϊκό χώρο κατά την περίοδο της νεωτερικότητας. Επιπλέον, αυτό που “νομιμοποίησε” το κράτος του Ισραήλ, δικαιολόγησε, δηλαδή, το κράτος μιας διασπορικής κοινότητας, ήταν η ιδέα της “επιστροφής” στα εδάφη μιας “αρχαίας πατρίδας”, που είχε επινοηθεί ως τέτοια στο πλαίσιο του σχεδίου του σιωνισμού.
Οι εμπειρίες των διωγμών, του αντισημιτικού μένους, των βιαιοπραγιών, που ανά τους αιώνες χαρακτήρισαν την ιστορία της εβραϊκής διασποράς, κυρίως στον ευρωπαϊκό χώρο, με αποκορύφωμα το ολοκαύτωμα, χρησιμοποιήθηκαν ως η βάση των ισχυρισμών για τη διεκδίκηση της “επιστροφής”, και την ίδρυση ενός κράτους, κάτι που επιτεύχθηκε τελικά το 1948. Το “εβραϊκό κράτος” δεν μπόρεσε να αναδυθεί σαν ομοιογενές έθνος-κράτος παρά μόνο μέσα από τον αποκλεισμό των Παλαιστινίων, σε ένα έδαφος του οποίου η εθνική κυριαρχία οριζόταν από τους νόμους που επέβαλε το κρατικιστικό σχέδιο των θεμελιωτών του Ισραήλ.
Ωστόσο, ο σιωνισμός, πέρα από μία εθνικιστική ιδεολογία ιστορικά εμπεδωμένη, τόσο στις ευρωπαϊκές συνθήκες του διαφωτισμού και της νεωτερικότητας, όσο και στις ιδιαιτερότητες της εμπειρίας των ποικίλων διασπορικών ομάδων Εβραίων, είναι, εξίσου, μια ιδεολογία σύμφυτη με τον δυτικό, ευρωκεντρικό, αποικιοκρατικό λόγο, που ενσωμάτωσε ακόμη και τις ιδέες του ρατσισμού και των φυλετικών διακρίσεων εις βάρος των Αράβων.
Πρόκειται, καταρχήν, για ένα εγχείρημα που προωθήθηκε φανατικά από ισχυρές χώρες, όπως – και κυρίως – οι ΗΠΑ, μεμονωμένα άτομα, π.χ. μέλη πλούσιων οικογενειών της εβραϊκής διασποράς, μια μεγάλη ομάδα διανοούμενων του ακαδημαϊκού χώρου, αλλά και εταιρικά συμφέροντα γύρω από την αγορά και εκμετάλλευση παλαιστινιακής γης. Χαρακτηριστική περίπτωση, για παράδειγμα, η Εβραϊκή Ένωση Αποικισμού της Παλαιστίνης (Palestine Jewish Colonisation Association -PICA), που ίδρυσε το 1924 ο εβραϊκής καταγωγής Baron Rothschild, με σκοπό τον αποικισμό, την αγορά γης και την επιχειρηματική δραστηριότητα στην Παλαιστίνη.
Ειδικότερα, όμως, το σχέδιο του αποικισμού υπήρξε μια καλά οργανωμένη και εμπρόθετη πρακτική εκτοπισμού των Παλαιστινίων, βίας και πολλών μορφών καταπίεσης, εξώθησης στην προσφυγιά, στέρησης υπηκοότητας και λοιπών πολιτικών δικαιωμάτων με την ανοχή της παγκόσμιας κοινότητας.
Hebron checkpoint. Photo by Maura Finkelstein.
Ιδιαιτέρως κατάλληλος εδώ, ο όρος “αποικιοκρατία εποίκων”, που εισηγήθηκε ο Αυστραλός θεωρητικός Patrick Wolfe, με το έργο του Settler Colonialism and the Transformation of Anthropology, το 1998. Με τη διατύπωση «η εισβολή είναι δομή και όχι συμβάν», (με την οποία έθεσε το θεμέλιο λίθο για ένα επιμέρους επιστημονικό πεδίο, αυτού των σπουδών της αποικιοκρατίας εποίκων), εκφράζει παραστατικά αυτή την καθοριστικά μετασχηματιστική επενέργεια της μεθοδευμένης διάλυσης των ντόπιων κοινωνιών από ένα σώμα εποίκων.
Η απόλυτη εδαφική κυριαρχία και ο σφετερισμός των γηγενών βρίσκονται στην καρδιά του εγχειρήματος των εισβολέων που, όπως στην περίπτωση των σιωνιστών, χρησιμοποιούν τις πιο αδίστακτες πρακτικές για να επιβληθούν στη νέα γη: με τον μαζικό εκτοπισμό και την εθνοκάθαρση, τους βανδαλισμούς και τη συστηματική τρομοκρατία, τον οικονομικό στραγγαλισμό και την στέρηση εργασίας και άλλων μέσων βιοπορισμού, κατόρθωσαν να θεμελιώσουν ένα νέο κράτος, αγνοώντας, περιφρονώντας και εξαφανίζοντας ό,τι “παλαιστινιακό” προϋπήρχε. Τα κιμπούτς, λόγου χάρη, που παρουσιάστηκαν συχνά ως εγχείρημα προλεταριοποίησης και απελευθέρωσης μέσω της παραγωγικής εργασίας, ακόμα, δε, προοδευτισμού και ισότητας εντός της εβραϊκής κοινότητας εποίκων, δεν ήταν τίποτε άλλο, παρά μέρος του σιωνιστικού σχεδίου αποκλεισμού των ντόπιων και οικειοποίησης της γης τους.
Από ιδεολογική σκοπιά, ο σιωνισμός και οι υποστηρικτές του επιχείρησαν συνολικά με το έργο της συγκάλυψης να εδραιώσουν και να θεσμοθετήσουν, μαζί με το να αποκρύψουν, τον απάνθρωπο αποικισμό που συντελέστηκε, αποσιωπώντας τις φωνές των Παλαιστινίων και διαστρεβλώνοντας τον αγώνα τους ως “τρομοκρατία”. Επιφανείς διανοούμενοι, ωστόσο, όπως ο Edward Said, δεν διστάζουν να δηλώνουν, τόσο θεωρητικά όσο και από ηθική σκοπιά, ότι ο σιωνισμός και η αποικιοκρατία εποίκων ξεκάθαρα, χωρίς περιστροφές και νομιμοποιητικές εξομαλύνσεις, αποτέλεσαν εξαρχής ένα έγκλημα εις βάρος των Παλαιστινίων, γι’ αυτό και η αποκάλυψη και δημόσια καταγγελία του, καθόλου δεν πρέπει να λογίζονται ως αντισημιτισμός και κατά συνέπεια να λογοκρίνονται.
[9/11/2023]
Σημείωση:
Για το παρόν κείμενο αναφέρω ενδεικτικά τις εξής πηγές που χρησιμοποιήθηκαν μεταξύ άλλων:
Edward W. Said, “Zionism from the Standpoint of Its Victims”, Social Text, No. 1, (Winter, 1979): 7–58.
Traverso, Enzo, 2020, Το τέλος της εβραϊκής νεοτερικότητας Ιστορία μιας συντηρητικής στροφής, Αθήνα Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.
Robin Cohen, 2003, Παγκόσμια διασπορά, Αθήνα, Εκδόσεις Παπαζήση.
Patrick Wolfe, Settler Colonialism and the Transformation of Anthropology (1999) και Traces of History: Elementary Structures of Race (2016).
Finkelstein, Maura. 2019. "What is a Classroom For? Teaching the Anthropology of Palestine." Teaching Tools, Fieldsights, May 10. https://culanth.org/fieldsights/what-is-a-classroom-for-teaching-the-anthropology-of-palestine
