Ισλαμικός υφαντός κόσμος: μια μικρή γνωριμία με έναν «παρεξηγημένο» πολιτισμό και θρησκεία
Του Ρόκα Εμμανουήλ-Απόστολο
Μουσειολόγος - Μουσειογράφος
Εισαγωγή
Στο άρθρο αυτό θα αναφερθούμε επιγραμματικά στον κατεξοχήν πολιτισμό ο οποίος είναι συνυφασμένος -ως ένα σημείο όμως μόνο- με την θρησκεία του Ισλάμ, τον Ισλαμικό. Αν και ο Δυτικός αναγνώστης μπορεί να μην είναι άμεσα ενδιαφερόμενος ή και επαρκώς πληροφορημένος γύρω από τις Ισλαμικές τέχνες λόγω της κλιμακούμενης πολιτικής εχθρότητας απέναντι στο Ισλάμ, η πολιτιστική συμβολή όμως της τρίτης και τελευταίας αυτής αβρααμικής πίστης είναι τεράστια.
Οπωσδήποτε δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την Ισλαμική τέχνη ως ένα ενιαίο σύνολο αλλά μπορούμε να την εκλάβουμε ως ένα πολιτιστικό μέγεθος ποικίλων προεκτάσεων, καθώς υπήρξαν διάφοροι λαοί μουσουλμανικού θρησκεύματος οι οποίοι ενέταξαν τις καλλιτεχνικές τους παραδόσεις στο όχημα της νέας πίστης και έπλασαν κάτι το τελείως διαφορετικό και ιδιαίτερο. Μπορούμε επομένως να μιλάμε για τουρκική Ισλαμική τέχνη, για ινδική Ισλαμική τέχνη, για αραβική Ισλαμική τέχνη, για ισπανική (μέχρι τον 15ο αιώνα μ.Χ.) Ισλαμική τέχνη κ.τ.λ. Εμφανίστηκαν επίσης και καλλιτέχνες εβραίοι ή χριστιανοί που εκτελούσαν «ισλαμικές» παραγγελίες καλλιτεχνημάτων για μουσουλμάνους πελάτες και τούμπαλιν. Δεν πρόκειται επίσης ούτε για ένα καλλιτεχνικό ρεύμα, ούτε για καλλιτεχνικό κίνημα όπως για παράδειγμα είναι το μπαρόκ ή το ροκοκό, καθώς ο Ισλαμικός πολιτισμός εξαπλώνεται σε πολλές περιοχές του κόσμου οι οποίες κατοικούνται από διαφορετικούς λαούς και εκτείνεται σε χρονικό διάστημα πολλών αιώνων με την ακμή του να τοποθετείται μεταξύ του 7ου (οπότε εμφανίστηκε η νέα θρησκεία με τον προφήτη της Μωάμεθ) και 17ου αιώνα.
Παλάτια, τζαμιά, μωσαϊκά, καλλιγραφικές αναπαραστάσεις σε βιβλία, υαλουργία, μεταλλοτεχνία, υφαντά, τάπητες, κεραμικά κ.τ.λ. αποτελούν μερικές μόνο πτυχές της Ισλαμικής τέχνης οι οποίες εντυπωσιάζουν και τον πιο απαιτητικό επισκέπτη μουσείου τέχνης. Αν και λόγω του ανεικονικού χαρακτήρα του Ισλάμ δεν επιτρέπεται η αναπαράσταση ανθρώπινης μορφής, τα ζωικά και φυτικά μοτίβα και τα γεωμετρικά σχήματα δεν υπολείπονται σε τίποτα ως προς την επιδεξιότητα του τεχνίτη έναντι των ανθρωπομορφικών ζωγραφικών αναπαραστάσεων.
Στο παρόν άρθρο δεν θα αναλωθούμε στην περιγραφή καθεμίας καλλιτεχνικής μορφής στην οποία διέπρεψαν οι μουσουλμάνοι, αλλά σκοπός είναι να κατανοήσει ο αναγνώστης όσο γίνεται την επιδεξιότητά τους στον αργαλειό μόνο και να εκτιμήσει τα πολιτιστικά θαύματα που αυτοί μας έχουν αφήσει, χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν πρέπει να δοθεί και μια ιδέα σχετικά με έναν πολιτισμό ο οποίος σε μεγάλο βαθμό έχει δυστυχώς δαιμονοποιηθεί στον δυτικό κόσμο και την Ελλάδα εξαιτίας πολιτικών αντιπαραθέσεων, τρομοκρατικών χτυπημάτων και θρησκευτικής μισαλλοδοξίας. Εδώ δεν θα ασχοληθούμε με την πολιτική, αλλά με τον πολιτισμό ο οποίος δεν γνωρίζει σύνορα και συγκινεί κάθε άνθρωπο από οπουδήποτε και αν κατάγεται. Οι φωτογραφίες που θα συνοδέψουν το κείμενο ίσως αποδείξουν ότι οι τέχνες μπορούν να ευαισθητοποιήσουν ακόμα και τον πιο αρνητικά προδιαθετημένο αναγνώστη έναντι του Ισλάμ.
Το Μαυριτανικό παλάτι Αλάμπρα στη Γρανάδα της Ισπανίας
Οι τέχνες του αργαλειού: διακόσμηση και στόφες υφάσματος
Τα υφαντά χρησιμοποιούνταν ευρέως στις άνυδρες περιοχές όπου κυριαρχούσε ο Ισλαμισμός, καθώς οι κάτοικοί τους έπρεπε να βρουν ρούχα που θα τους προστάτευαν από το ζεστό κλίμα της ημέρας και την πολύ χαμηλή θερμοκρασία της νύχτας. Τα ενδύματα υπήρξαν δηλωτικά της κοινωνικής θέσης, του φύλου, της οικονομικής επιφάνειας και της θρησκείας αυτού που τα φορούσε, ενώ επικρατούσαν δύο τύποι ρουχισμού:
• στην Αραβική χερσόνησο και τις μεσογειακές χώρες φοριούνταν χυτά ρούχα φτιαγμένα από μεγάλα κομμάτια υφάσματος τα οποία τυλίγονταν γύρω από το σώμα,
• ενώ στο Ιράν και την κεντρική Ασία οι άνθρωποι προτιμούσαν περισσότερο εφαρμοστά ενδύματα.
Οθωμανικό σουλτανικό καφτάνι
Το χαρακτηριστικό τουρμπάνι χρησιμοποιούνταν από όλους τους άνδρες (το επονομαζόμενο «Στέμμα των Αράβων»), ενώ οι γυναίκες φορούσαν πέπλα δημόσια, κάτι το οποίο δεν υποδήλωνε θρησκευτική σημασία, αλλά περισσότερο ήταν ένα ένδυμα-φορέας κοινωνικών και οικονομικών σημασιών κατ΄αναλογία βέβαια με τις τοπικές παραδόσεις. Αξίζει να σημειωθεί πως στη φυλή των Τουαρέγκ της Νότιας Αφρικής πέπλα φορούσαν οι άνδρες και όχι οι γυναίκες.
Τα υφαντά επίσης χρησίμευαν για να καλύπτουν και να προσδιορίζουν χώρους μέσα σε μια οικία, καθώς η σπάνια εύρεση ξύλου σε πολλές περιοχές όπου κυριαρχούσε το Ισλάμ δεν επέτρεπε την κατασκευή ξύλινων επίπλων οικιακής εξυπηρέτησης όπως συμβαίνει στη Δύση όπου υπήρχαν σε αφθονία μπαούλα, τραπέζια, κρεββάτια κ.τ.λ. Έτσι, πολλές πρακτικές λειτουργίες εκπληρώνονταν με τα υφαντά τα οποία χρησιμοποιούνταν για την ύφανση μαξιλαριών, σάκων αποθήκευσης κ.ά ειδικά αν ληφθεί υπόψη ότι η ζωή στις Ισλαμικές κοινωνίες κατά μεγάλο μέρος διεξάγονταν στο πάτωμα το οποίο πρόσφερε δροσιά το καλοκαίρι και εμπόδιζε με τη βοήθεια ενός κιλιμιού την είσοδο σκόνης και κρύου στην οικία το χειμώνα. Ένα άλλο ακόμα πλεονέκτημα των υφαντών ήταν ότι αυτά αποθηκεύονταν και μεταφέρονταν εύκολα και αναλόγως της διάταξής τους μέσα στο χώρο, αυτός μπορούσε να αλλάξει λειτουργία.
Οθωμανικό πλακίδιο από το παλάτι Τοπ Καπί
Ιδιαίτερα στη ζωή των νομάδων ο υφαντός κόσμος είχε τεράστια σημασία, καθώς αυτοί κατασκεύαζαν ρούχα, έπιπλα και σάκους μέσα στους οποίους μετέφεραν τα πάντα- ακόμα και το κατάλυμά τους-. Όταν οι νομαδικές κοινότητες εντάχθηκαν στις μεσαιωνικές ισλαμικές κοινωνίες και ο πλούτος τους αυξήθηκε, τα αντίσκηνά τους μεγάλωσαν και έμοιαζαν με ολόκληρες πολιτείες, αν και τα πολυτελή υφάσματα κυκλοφορούσαν στην αγορά και της πρώιμης Ισλαμικής Αραβίας.
Τέσσερις στόφες χρησιμοποιούνταν για την ύφανση στις Ισλαμικές κοινωνίες: οι πρώτες δύο: το μαλλί και το λινό προέρχονταν από την περιοχή της Μεσογείου, ενώ οι άλλες δύο: το βαμβάκι και το μετάξι εισάγονταν από την Ασία, με την στόφα από μαλλί να είναι η πιο συνηθισμένη καθώς λαμβανόταν από τα πρόβατα και της κατσίκες ή τις καμήλες και χωρίς να είναι απαραίτητη η γεωργική επεξεργασία όπως συμβαίνει με το βαμβάκι και το λινάρι. Πέραν των τεσσάρων αυτών στοφών, υπήρχαν σε χρήση και άλλες δευτερεύουσες όπως η κάνναβη ή το φίνο και άλλες που προέρχονταν από συνδυασμό νημάτων.
Τα ζωηρά χρώματα ήταν χαρακτηριστικό γνώρισμα των μεσαιωνικών υφαντών με την ποικιλία χρωμάτων να είναι παρούσα. Στην πλειονότητά τους οι βαφές παράγονταν από φυτά, ενώ άλλες χρωστικές είχαν σαν βάση παραγωγής τα μέταλλα ή τα έντομα (για παράδειγμα η σκουριά του μετάλλου δίνει σαν χρώμα το ζωηρό πράσινο κατόπιν επεξεργασίας). Η πλειονότητα των υφασμάτων στον Ισλαμικό κόσμο υφαίνονταν στον αργαλειό ο οποίος είχε δύο τύπους: τον οριζόντιο και τον κάθετο αργαλειό κατ’ αναλογία με τον νομαδικό ή τον μόνιμο τρόπο ζωής της κοινότητας.
Τα απέριττα υφάσματα που δημιουργούνταν για καθημερινή χρήση ήταν τα περισσότερα σε αριθμό αλλά πολλοί άνθρωποι ήταν έτοιμοι να πληρώσουν ικανά ποσά για να αποκτήσουν ένα καλοδουλεμένο και διακοσμημένο υφαντό. Ο διάκοσμος μπορούσε να προστεθεί πριν από την ύφανση με την βαφή ξεχωριστών νημάτων, ενώ η σύνθετη ύφανση με το «μπλέξιμο» πολλών νημάτων μεταξύ τους αποδεικνύει το επίπεδο τεχνογνωσίας και εξειδίκευσης των μουσουλμάνων υφαντουργών. Η διακόσμηση συχνά μπορούσε να πραγματοποιηθεί μετά την ύφανση με ολόκληρο το κομμάτι να βάφεται ή μόνο με τη βαφή μερικών τμημάτων του υφαντού. Τέλος, κάποιες φορές ράβονταν τα διακοσμητικά σχέδια πάνω στο έτοιμο υφαντό.
Επίλογος
Λίγα υφαντά έχουν διασωθεί στις μέρες μας και αυτά βρέθηκαν σε ξηρό περιβάλλον όπως αυτό της Αιγύπτου. Τα περισσότερα δεν φέρουν διακόσμηση αλλά και πάλι μαρτυρούν την καλλιτεχνία και το μεράκι βάσει του οποίου γεννήθηκαν. Καταδεικνύουν τέλος έναν σημαντικό τρόπο διάδοσης των ιδεών σε έναν κόσμο που ακόμα δεν είχε ανακαλύψει το βιβλίο και σίγουρα πρόκειται για μια τέχνη που κρύβει πολλά μυστικά.
Βιβλιογραφία
Μπλουμ, Τζόναθαν- Μπλερ, Σήλα, Ισλαμικές Τέχνες, εκδ. Καστανιώτης, 1999, ΑΘΗΝΑ
